Yabancıların Türkçe Sözlük ve Gramer Yazma Sebepleri / Yrd. Doç. Dr. Mehmet Gümüşkılıç
Avrupalılar, öteden beri, geniş anlamıyla "Türklerle ilgili olan her şey (Türk dili, kültürü, edebiyatı, tarihi, sanatı, coğrafyası vb.)"; dar anlamıyla "Türk dili ve lehçeleriyle uğraşan bilim dalı" demek olan Türkolojiye ilgi duydular.
Tarihte ilk olarak Ammaniaus Marcellinus, Priskos, Sidonius Apolinars Jordanes, Gregoire de Tours, Kostantinos Porphyrogennetos, Anna Komnena gibi Lâtin ve Bizans yazarları Eski Türkler hakkında Avrupa'yı bilgilendirdiler. Türklerin Anadolu'ya yerleşmesinden sonra ise Papa IV. Innocentius'un elçisi Piandel Carpine, Felemenkli Villem von Ruysbroe, Venedikli Marco Polo gibi gezginler, eserlerinde Türklerden bahsetmişlerdir. Bu gibi çalışmalarda dağınık bir şekilde de olsa birtakım Türkçe ad ve kelimelere rastlanmaktadır.1
Türk dili üzerine yazılmış olan kitapların en eskisi, 14. yüzyılın başlarında (1303-1362 yıllarında) Lâtin harflerine benzeyen gotik harflerle kaleme alınmış "Kumanlara Ait Bilgiler" anlamına gelen Codex Cumanicus adlı eserdir.2 Kitabın Fransisken3 rahipler tarafından Hıristiyan öğretisini Türklere yaymak amacıyla, Kuman-Kıpçak Türkçesiyle yazıldığı zannedilmektedir.4
Yabancıların5 Türkçeyle ciddî olarak ilgilenmeleri esas olarak Osmanlı Devleti'nin tarih sahnesine çıkması ve dünyanın en büyük devletlerinden birisi olmasından sonra başlamıştır.
Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u alması, yani eski bir çağı kapatıp yeni bir çağı açması, Batılı devletlerin gözlerini Osmanlı'nın üzerine çevirmesine sebep oldu. Avrupalılar, dünyanın en önemli bölgelerine sahip olmaya başlayan Osmanlı Devleti'yle ticaret yapabilmenin yollarını aradılar. Ayrıca Osmanlı hâkimiyeti altında yaşayan Hıristiyan tebaanın dinî ihtiyaçlarını karşılama ve gizli olarak Türkleri Hıristiyanlaştırma gayesi de güttüler. Bu yüzden Türkleri daha yakından tanımak ve onların zengin ülkelerindeki kaynaklardan yararlanabilmek için Osmanlı Devleti'nin resmî konuşma ve yazı dili olan Türkçeyi öğrenebilme ve öğretebilmenin vasıtalarını bulmaya çalıştılar.
Avrupalı milletlerin arasında Türkçeye ilgi duyanların başında İtalyanlar ve Fransızlar gelmektedir. Osmanlıların Avrupa ile ciddî manada ilk münasebetleri İtalyan şehir devletleriyle olmuştur. Bunların içinde Venedik, Ceneviz ve Floransa'yı sayabiliriz. Fransa-Osmanlı ilişkileri ise, Fransa Kralı I. François'in, İspanya Kralı 5. Şarl ile Pavia Savaşı'nda karşılaşması ve ağır bir yenilgiye uğramasından sonra esir edilmesi üzerine, Kral ve annesinin Kanunî Sultan Süleyman'dan yardım isteyen mektubunun Kanunî'ye ulaşması sonucunda yeni ve değişik bir boyutta ortaya çıkmıştır. Mektubu alan padişah, Fransızların kendisine karşı müracaatını bir büyüğe yapılan sığınma sayarak onlara yardım etmiştir.6 1536 yılında yapılan "Kapitülasyonlar" ismiyle anılan anlaşmadan sonra o devirde kuvvetli olmayan Fransa çok güçlü bir devletten birtakım imtiyazlar almış ve bu ayrıcalıklar, Fransa'ya ileriki yıllarda çok yarar getirmiştir.
Osmanlı Devleti'yle bu kadar yakın ilişkileri olan Avrupa devletleri, Osmanlıların içlerine kadar girmek ve Osmanlı ülkelerinin zengin kaynaklarından istifade edebilmek için gerekli olan Türk dilini öğretebilecek yeni kurumlar oluşturmayı düşündüler. Bu konuda ilk teşebbüslerden birisini Venedik Cumhuriyeti yapmıştır. Küçük bir devlete sahip olan Venedikliler çok akıllı insanlardı. Ticarete de kafaları yatkındı. Osmanlılarla devamlı olarak teşrîk-i mesâî eden Venedikliler, Osmanlı Devleti ile ilgili resmî yazışmaları bir süre becerikli vatandaşları vasıtasıyla yürüttülerse de Osmanlılarla olan ticaret ve diğer ilişkilerin büyüklüğü karşısında Türkçeyi çok iyi bilen insanlara karşı duyulan ihtiyaç günden güne arttı. Onlar da bu sebeple 1551 yılında Türkçe tercüman yetiştirmeyi amaçlayan bir dil okulu kurdular ve burada eğitim gören gençleri yerinde pratik yapmaları için İstanbul'a gönderdiler. Böylece "Giovanna della Lingua (Dil Oğlanları)" denilen yeni bir memuriyet doğdu. Bu gençler elçilik binasında kendi vatandaşları ile beraber çağrılan bir Türk'ten Türkçe dersler aldılar. Bunların arasından yetişen insanlar daha sonraki senelerde iki devlet arasındaki anlaşmaların sağlıklı bir şekilde yürümesini temin ettiler.7
Fransa geniş ve kârlı ilişkilerde bulunduğu Osmanlı topraklarında bu münasebeti yerli halkın dilini (Türkçeyi) iyi bilen ve aynı zamanda Doğu uzmanı olan özel yetiştirilmiş görevlilerle sürdürmeyi düşünmüş; siyasî, ekonomik ve kültürel alanlardan istifade edebilmek için Venediklileri kendisine örnek alarak Doğu Dilleri Okulu'nu İstanbul'da açmıştır.8 Bu okullarda yetişen gençler Fransa'nın çıkarlarını Bâbıâlî nezdinde savunmuşlardı.9 Bunların bir kısmının Fransa kralları ile ilişkisi de vardı.10
Osmanlı Devleti'yle yakın temas kuran Avusturya da diplomatik işlerde önceleri devletin sınırları içerisinde bulunan Hıristiyan tercümanlardan yararlanmış, bunların casuslukla itham edilmeleri üzerine, tercüman ihtiyacını kendi vatandaşlarından karşılamak gerektiğini anlamıştır.11 Avusturya İmparatoru I. Leopol bu gaye ile 1673 senesinde Johann-Baptist Podesta adlı bir genci Roma'ya göndermiş ve bunun sonucunda 17. yüzyılın sonlarına doğru İstanbul'da bir okul kurulmuştur.12 Avusturya kraliçesi Maria Teresa'nın; 1754'te elçiler, tüccarlar ve bilginler için Viyana'da Şarkiyat Akademisi'ni kurdurmasından sonra İslâmiyet'le ilgili çalışmalar ve Türkçe öğretimi ülkede sistemli bir şekilde yapılmaya başlanmıştır.13
Rusya'ya gelince, bu ülkede de Türkçe öğretime önem verilmiştir. Ülkenin Yakın Doğu siyasetini genişletmesi üzerine Türkçe, Arapça ve Farsça bilen tercümanlar yetiştirilmesi amacıyla 1716, 1717 yıllarında Rus Çarı I. Petro emirnameler çıkarmıştır.14
İngiltere, Almanya, Polonya ve diğer Avrupa ülkeleri de tarih boyunca ve günümüzde Türkçeyle ilgilenmişler ve bunun neticesinde Batılı ilim adamları Türk dili, kültürü, edebiyatı, tarihi, sanatı ile alâkalı birçok çalışma meydana getirmişlerdir. 15
Yukarıda bahsettiğimiz Codex Cumanicus'tan sonra Doğu ülkelerine ve dolayısıyla Türkiye'ye giden ve orada yıllarca kalan bazı seyyah, din adamı ve bilim adamları, genellikle Lâtin veya Arap harfleri kullanarak bazı Türkçe parçalar,16 konuşma klavuzları,17 sözlük ve gramerler18 kaleme almışlardır. Batılıların Türk kültürü ve bunun temel taşı olan Türk dili ile ilgilenmelerini belli başlı bazı sebepleri vardır. Aşağıda bunlardan bahsedilecektir:
1. Siyâsî Sebepler
Fatih Sultan Mehmet'ten sonra dünyanın en büyük devletlerinden biri olan Osmanlı Devleti bütün dünyanın ilgisini çekmeye başlamıştı. Özellikle Avrupa ülkeleri bu büyük devlet hakkında bilgi edinmeye başladılar. Avrupalıların kendi aralarındaki kargaşalıklarda, üstünlük sağlamak isteyen devletler, Osmanlı ile irtibat kurmaya çalıştılar. Osmanlı Devleti'nin Avrupa, Asya, Afrika'da ve özellikle Akdeniz bölgesinde bulunan birçok ülkeyi siyasî olarak egemenlik altına almasından sonra Batılılar bu büyük devletin halkının anadili olan Türkçeyi merak ettiler.
Venedikliler yukarıda geçen "Dil Oğlanları Okulu"nu kurduktan sonra, burada yetenekli ve genç tercümanlar yetiştirdiler. Bunlar Türkçeyi çok iyi biliyorlardı. Yani Venedik Cumhuriyeti Osmanlı'yla olan diplomatik ilişkilerde başarılı olmuştur. Bu küçük fakat özellikle Akdeniz ve Orta Doğu ülkelerinde çok faal olan zengin Venedik Cumhuriyeti'ne mensup tüccarlar, birçok ülke gezmeleri sebebiyle, bunların siyasî durumları hakkında devletlerine bilgi veriyorlardı. Bir nevi fahrî diplomatlık yapıyorlardı. Doğu topraklarında ticaret merkezlerinde bulunan ve "balyos" adı verilen temsilciler19 görevleri sona erip memleketlerine döndüklerinde, gittikleri yerlerle ilgili raporlar hazırlarlar ve bu raporları senatonun önünde okurlardı. Raporlarda bulunan çok önemli bilgileri başta Hıristiyanlığın Katolik mezhebinin liderleri olan papalar olmak üzere diğer İtalyan devlet adamları büyük bir dikkatle dinlerlerdi.20
Kanunî Sultan Süleyman, 1526 yılında Macarları Mohaç Meydan Savaşı'nda bozguna uğrattıktan sonra21 Fransa Kralı I. François, Fransa'yı Avrupa'nın en büyük devleti hâline getirebilmek için Kanunî Sultan Süleyman'dan yukarıda söz ettiğimiz yardımı istemekle, kendisine diğer Avrupa devletleri tarafından yapılacak hücumlara karşı siper almıştı. Bunun neticesi olarak Osmanlı Devleti ile Fransa'nın yüzyıllar boyu sürecek olan dostluklarının temeli atılıyordu. Bu ilişkilerin sonucunda Fransa Jean de la Forest ardlı birisini 1535'te Osmanlı Devleti nezdinde daimî büyükelçi sıfatıyla atadı. 1535 yılından önce bir Müslüman ülkeyle yaptığı anlaşmadan dolayı Avrupa'daki Hıristiyan ülkelerden çekinen Fransa kralı bu tarihten sonra Türklere artık açıktan açığa bağlanmağa karar verdi.22 Fransa ile Osmanlılar arasında tarihte birçok defa yenilenen dostluk anlaşmaları genellikle Fransızların işine yaramıştır. Fransızlar "Kapitülasyonlar" ismiyle anılan anlaşmalardan sonra zengin Osmanlı ülkelerine rahatlıkla girip çıktılar, serbestçe ticaretlerini yaptılar. Osmanlı Devleti, akdedilen bu anlaşmalara tarihte hep bağlı kalmış, Fransa ise siyasî gerekçelerle Hıristiyan taassubundan çekinerek bazen istikrarsızlıklar göstermiştir.23
Osmanlı ile Fransa arasındaki anlaşmalardan sonra özellikle Fransızlar zengin Osmanlı ülkelerine akın etmeye başladılar.24 Bunun sonucunda Fransızlarla Türkler birbirlerini daha yakından tanıma fırsatı elde ettiler.
Fransa'nın açtığı dil okullarından yetişen birçok tercüman, devletlerarası ilişkilerde mühim roller oynadı. Tercümanlar, Avrupa devletleri ile Doğulu devletler arasında aracılık yapıyorlardı. Fransa'nın hizmetinde bulunan tercümanlar, Doğu ülkelerinin dilleri hakkında bilgi sahibi olmaları sebebiyle Fransa'yı ilgilendiren bütün meselelerin içinde bulunmaktaydılar. Onların çok geniş müdahale alanları vardı.25 Belgeleri Fransızcadan Türkçeye, Türkçeden Fransızcaya çevirmek, Fransa'nın çıkarlarını gerek Bâbıâlî'de gerekse Yakındoğu limanlarında büyük devletlerin yanında savunmak tercümanların görevleriydi.26 Bunlar, Türkçeyi çok iyi bilmeleri ve Osmanlı sarayına yakın olmaları sebebiyle Osmanlı Devleti içinde olup biten hadiseleri Fransa'ya en kısa zamanda haber veriyorlardı. Ayrıca diplomatik inceliklere de vâkıftılar.
Batılılar, Doğulu milletlerin dinini, tarihini ve coğrafyasını anlayabilmek için Arapça, Farsça; siyasî işlerine vâkıf olabilmek için de Türkçe öğrenmenin gerekli olduğunu biliyorlardı.27 Çünkü Osmanlı Devleti'nde aslî unsur olan Türkler için Müslümanlık ne kadar önemliyse devletin işlerinde Türkçe bilmek de o derece ehemmiyetliydi. Osmanlı toplumunda yaşayan değişik milletlerin birleştirici öğesi Türkçeydi. Bu toplumda yaşayan Ermeni, Rum, Yahudi, Bulgar vb. gibi gayrimüslim aydınların çoğu Türkçe biliyorlardı. 19. yüzyılda Osmanlıda devlet içinde gayrimüslimlere daha çok görev verilmeye başlanmasıyla Türkçe daha da yaygınlaştı ve birinci dil hâline geldi. Ayrıca okuma yazma bilmeyen fakat evlerinde anadil olarak Türkçe konuşan Ermeni, Rum, Yahudi ve Bulgar topluluklar vardı. Bunlar için Ermeni, Rum ve İbranî harfleriyle yazılmış Türkçe kitaplar, gazeteler basıldı. Fakat Türkçe 19. yüzyılın sonlarından itibaren üstünlüğünü başka dillere kaptırdı.28
Avrupalılar ayrıca Osmanlı'yı içten çökertebilmek için ortaya "Doğu meselesi"29 diye bir problem çıkardılar. "Doğu meselesi"nde etkin rol oynayan ülkelerden birisi olan Çarlık Rusyası da kendi bilginlerini, Yakındoğu siyasetini ele geçirebilmek için Türk dili, kültürü, edebiyatı ve tarihi üzerine incelemeler yapmaya teşvik etti.30
Batılıların Türkçe öğrenme sebeplerinin en önemlilerinden birisinin Osmanlılara siyasî üstünlük kurmak olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
2. Ticârî Sebepler
Avrupalıların Türkçe öğrenme ve Türkçeyi kendi vatandaşlarına öğretme sebeplerinden en önemlisi herhalde ticarî sebeplerdir.
Osmanlı Devleti daha kurulmadan önce ve Osmanlı'nın ilk zamanlarında Venedikliler ve Cenevizliler Türklerle ticaret anlaşmaları yapıyorlardı.31 Osmanlı Devleti'nin sahip olduğu ticarî imkânlardan en fazla yararlanan ülke Fransa oldu. Tarihte birçok kez yenilenen "Kapitülasyonlar" sayesinde Fransızlar çok geniş ticarî imkânlar elde ettiler. Bu anlaşmalardan sonra Osmanlı ülkelerine birçok Fransız vatandaşı geldi ve burada ticaret yapmaya başladı. Özellikle Fransız denizcileri, tüccarları, din adamları ve bilim adamları, diğer ülkelerin vatandaşlarına göre Türkiye'ye çok daha rahat girip çıkabiliyorlardı. Fransızlardan oldukça az bir gümrük vergisi alınıyordu. Bundan dolayı, Fransızlar kendi getirdikleri malları Osmanlı ülkelerinde rahatlıkla satabiliyor ve ülkelerine zengin olarak dönebiliyorlardı.32
Yalnız Osmanlıların zengin ticarî imkânlarından daha iyi faydalanabilmek için Türkçe bilmenin önemi gün geçtikte artıyordu. Tüccarlar Türkçe öğrenebilmenin yollarını arıyorlardı.33 Bunun için de Türkçeyi pratik ve kolay öğretecek klavuzlara, sözlüklere ve gramer kitaplarına34 ihtiyaçları vardı. İstanbul'da 1730 yılında İbrahim Müteferrika Matbaası'nda basılan ilk eserlerden birinin Rahip Holdermann'ın Grammaire Turque adlı bir Türkçe gramer kitabı olması herhalde tesadüfî değildir. Ayrıca Fransa için Osmanlı ülkelerinde ticaret yapmanın ne kadar önemli olduğunu, 1669 yılında faaliyete geçen "Dil Oğlanları Okulu"nun, Marsilya Ticaret Odası'nın isteği ile Fransa Meclisi tarafından açılmasından anlayabiliriz. 3. Dinî Sebepler Yabancıların yazdıkları Türkçe sözlük ve gramer kitaplarına bakacak olursak, bunları kaleme alanların birçoğunun dinî kişiliğe sahip olduğunu görürüz. Kitapların müellifleri değişik misyoner teşkilâtlarına bağlı insanlardı.35 Bunlardan Hıristiyanlığın Katolik mezhebine mensup olanların sayısı da oldukça fazlaydı. Hıristiyanlar, dinlerini yayabilmek için özel matbaalar bile kurmuşlardır. Bu matbaalardan biri olan Medici Matbaası'nın müdürü Raimondo misyonerlik faaliyetlerini daha iyi yürütebilmek için Arapça öğrenmenin gerekli olduğunu söyler ve daha fazla Arapça grameri; Arapça, Farsça, Türkçe olarak da bir sözlük yayımlama sözü verir. Diğer bir matbaa olan Propaganda Fide Matbaası ise, "Sacra Congregatio de Propaganda Fide'nin (İnanç Propagandası için Kutsal Papazlar Topluluğu) propaganda organı olarak kurulmuştur. Topluluğun amacı; Katolik Hıristiyan inancını Hıristiyan olmayanlara ve ayrılıkçı tarikatlara yaymak, uzak bölgelerdeki misyonerlik faaliyetlerinin yürütülmesini cesaretlendirmek ve yönlendirmektir.36 Misyonerlere yönelik sözlük ve gramer kitapları dahi yazılmıştır.37
Fransa, Osmanlı ile yaptığı ticarî anlaşmalardan sonra Avrupa'nın en zengin ülkelerinden birisi oldu. Fransa'dan Osmanlı ülkelerine giden insanlar sadece zengin olmak için değil başka sebepler için de geldiler. Fransa kendisini Katolik Hıristiyan inancının lideri olarak görüyordu. Bu sebeple misyoner din adamları hem kendi tebaalarının dinî ihtiyaçlarını karşılamak, hem de Hıristiyan propagandası (gizli olarak) yapmak için Fransa'dan Türkiye'ye gidiyorlardı. Fransa Büyükelçisi Marquis de Bonnac İstanbul'da elçilik yaptığı sıralarda (1716-1724), Kudüs'te Saint-Sepulcre Kilisesi'nin Fransa tarafından onarılması imtiyazını elde etmişti.38 Fransa için bu, çok önemli bir hâdiseydi. Böylece Fransa bütün Katoliklerin hâmisi oluyordu.
Amerikalılar da 19. yüzyılın ortalarından itibaren misyonerlik faaliyetlerine hız verdiler. Bunlar genellikle misyonerlik yapmak istedikleri ülkelerde yardım dernekleri oluşturuyorlar, hastane ve eğitim kurumları inşa ediyorlardı. Hastanelerde bakıma muhtaç insanları ücretsiz bir şekilde tedavi ettiriyorlardı. Meselâ, İstanbul'un en güzel yerlerinden biri olan Rumelihisar'ında zengin bir tüccar olan Robert'in maddî desteğiyle yapılan Robert Koleji, arkasında misyoner teşkilatların olduğu eğitim müesseselerinden birisiydi.39 Türkiye'de bu ve bunun gibi birçok eğitim kurumuna sahip olan misyoner teşkilatları, bu kurumlardan mezun olan Türk gençlerini kendi istikametlerinde eğitimişlerdir.
4. Kültürel Sebepler
Doğu ülkeleri, bazı Batılı seyyahların ve ilim adamlarının öteden beri ilgisini çekmekteydi. Doğunun en büyük temsilcilerinden olan Osmanlı ülkelerine gidip orada gezebilmek ve oranın kültürel yapısınına vâkıf olabilmek için Türkçe bilmenin faydası ortadadır. Yukarıda saydığımız sebeplerin dışında bazı Türkçe gramer ve sözlüklerin müellifleri ise eserlerini ilmî gayeyle kaleme almışlardır.40 17. yüzyılın sonlarında Barthelemy d'Herbelot'un Bibliotheque Orientae'nin yayımlanmasından sonra Batı'nın, Doğu üzerinde beslediği ön yargılar yavaş yavaş değişmeye başladı. Bu kitap, İslâm incelemeleri üzerine Batı'da meydana getirilen ilk ciddî çalışmalardandı. Eserde Şark dünyasının idare sistemleri, dinleri, kanunları, yaşayış biçimleri, filozofları, şairleri anlatılmaktaydı. Kitabı okuyan Avrupalılar Doğulu milletlerin hiç de zannettikleri gibi kötü insanlar olmadıklarını, bilakis onların da çeşitli duygular taşıdıklarını, etten kemikten insanlar olduklarını anlamaya başladılar. Antoine Galland'ın Binbir Gece Masalları'nı Fransızcaya çevirmesinden sonra, bu eser özellikle Fransız toplumunda çok büyük bir rağbet gördü. 18. yüzyıl boyunca etkisini devam ettirecek bir Doğu modası başlamış oldu.41 Batı matbaalarında Arap harfleriyle kitap basanlar, bu kitapları Osmanlı ülkelerinde satmak istemişlerdir. Fakat Türkler elyazması eserlere daha çok rağbet ediyorlardı. Ayrıca bazen Avrupa'dan gelen tüccarların tezgâhları dağıtılabiliyordu. Bu durum, devlet ricaline şikâyet edilince III. Murat bir fermanla bu gibi insanların kitaplarını rahatça satabileceklerini emretti.42 Bu fermandan sonra Batı'dan gelen kitap tacirleri, kitaplarını Osmanlı ülkelerinde serbestçe satabilme imkânına kavuştular. Böylece Batılılarla Osmanlılar arasındaki kültürel ilişkiler daha da kuvvetlenmiş oldu. Ayrıca Osmanlı memleketlerinde yaşamış olan bazı Batılı elçi ve seyyahlar, Türkiye'den aldıkları birçok değerli elyazması eseri kendi ülkelerine götürmüş ve kültür mirasımız başka milletlerin ellerine geçmiştir.43 Yani Avrupalılar bu kıymetli eserlere ulaşabilmek için de Türkçe öğrenmişlerdir. Bugün, Batı kütüphanelerinde binlerce Türkçe kitap bulunmaktadır.
Sonuç
Tarih boyunca daima Türklerle temas hâlinde bulunan Avrupa ülkeleri, Türklerin Müslüman olmalarından da kaynaklanan bir tecessüsle, Türk toplumunun içine nüfuz etmeyi istemiş ve bunu büyük ölçüde de başarmıştır. Tarihte Osmanlı Devleti ile, bugün ise Türkiye Cumhuriyeti ile birçok anlaşmalar yapan Batılı ülkeler için Türkiye'nin stratejik durumu, dinî ve kültürel yapısı her zaman önem arz etmektedir. Batı, bir zamanlar dünyanın en büyük devleti olan Osmanlı'nın Avrupa içinde ilerleyişine seyirci kalmadı. Bunun için de çeşitli yöntemler denedi. Türk toplumunun geleneksel dokusunu değiştirmeye çalıştı. Bunu da çeşitli vasıtalarla yaptı. Avrupalılar ayrıca Müslüman bir devletin kendilerine hâkim olmalarını hiçbir zaman kabul edemediler. Bu yüzden de Osmanlı toplumunu içten çökertmeyi amaç edindiler. Çeşitli kılıflar altında Türkiye'ye gelen misyonerler, Türk insanını etkiledi ve kendisine yabancı hâle getirdi. Bütün bu faaliyetleri yapabilmek için gerekli olan Osmanlı'nın anadili Türkçeyi öğrenmek çok önemliydi ve bu yüzden Avrupalı âlimler birçok Türkçe sözlük ve gramer kitabı yazdılar. Bu kitaplar sayesinde Batılı ülkelerin elçileri, tüccarları, din adamları, âlimleri, sanatçıları vb. Türkleri ve Türkiye'yi yakından tanıma imkânına sahip oldular. Gramer ve sözlükleri sırf ilme hizmet olsun diye kaleme alanlar da oldu. Neticede, hangi amaçla olursa olsun Lâtin, Grek, Ermeni, Arap, Kril ve Gotik haflerle Avrupalıların yazdıkları Türkçe konuşma klavuzları, atasözleri, şiir parçaları, gramer ve sözlükler; Türkdilinin tarihî ses bilgisini göstermeleri bakımından eşsiz birer kaynaktırlar.
1 H. Eren, Türklük Bilimi Sözlüğü (I. Yabancı Türkologlar), Ankara 1988, s. 23.
2 Kitap iki defterin bir ciltte toplanmasından meydana gelir. 55 yaprak tutan birinci deftere İtalyanlar; 27 yapraklık ikinci deftere ise Almanlar bölümü denir. İtalyanlar bölümünde: Latince bir giriş, alfabetik olarak dizilmiş Lâtince, Farsça, Kumanca üç paralel sütun hâlinde kelimeler, fiiller, isim çekimleri, sıfatlar, harfler bulunmaktadır. Bu kısımda 1560 kadar kelime vardır. Yine bu bölümde anlamlarına göre grup grup yazılan 1120 kadar kelime bulunmaktadır. Almanlar bölümünde ise: Kumanca-Almanca Lügat, Kumanca grameri hakkında genel bilgiler, Hıristiyanlıkla ilgili metinler, Lâtince ve Kumanca olarak yazılmış parçalar ve Kumanca bilmeceler mevcuttur (N. Yüce, "Türkler (Türk Dili)", Millî Eğt. Bak. İslâm Ansiklopedisi, Eskişehir Anadolu Ün. Güzel Sanatlar Fak. Yay. cilt: 12/2, Eskişehir 1997, s. 491).
3 13. yüzyılın başlarında Assisli Aziz Françesko'nun kurduğu bir Hıristiyan tarikatidir. Bu tarikat, mal-mülk sahibi olmayı hoş görmez, her şeyden sıyrılıp, halkın içine girip onlara vaaz verip, etkilemeye çalışırdı (Larousse Alfabetik Ankiklopedi Omnis, Ansiklopedi Yay. ve Tic. San. A. Ş., İstanbul 1991, s. 1046).
4 R. Ertem, Elifbe'den Alfabe'ye, Dergâh Yay. İstanbul 1991, s. 83.
5 Burada "Yabancılar"dan kasıt, Avrupalı veya Batılılardır. Yoksa dünyanın değişik yerlerinde yaşayan diğer milletler değildir. Türkçeyle, Batılılar dışında ilgilenen milletlerin (Çinliler, Araplar, Farslar vb. ) yaptıkları çalışmalar başka bir araştırma konusudur.
6 İ. Soysal, Fransız İhtilâli ve Türk-Fransız Diplomasi Münasebetleri, Ankara 1987, s. 6.
7 M. H. Şakiroğlu, "Batı Ülkelerinde Yapılan Arap Harfli Basının Kaynağı ve Etkisi", Kebikeç, yıl: 1, sayı: 1, Ankara 1995, s. 221.
8 Bu okul, XIV. Louis'in bakanı Jean Baptise Colbert'in teşviki ve Marsilya Ticaret Odası'nın isteği ile 18 Kasım 1669 yılında Fransa Meclisi'nin aldığı kararla İstanbul Pera'da faaliyete geçti. 1831 senesine kadar da açık kaldı. Fransızlar buraya Paris'te bulunan Louis-le-Grand Koleji'nde Cizvitlilerin yanında yetiştirilen Türkiye ve Türk dili ile alâkalı ön bilgileri alan genç çocukları gönderiyorlardı (Dil Oğlanları ve Tercümanlar (katalog), Yapı Kredi Yay. İstanbul 1995, s. 19-25).
9 A.g.e., s. 32-33.
10 Meselâ, Venture de Paris, Amedee Jaubert ve pek çok tercüman Napolyon'un 1798'de düzenlediği Mısır seferine katılmışlardır (a.g.e., s. 85).
11 D. Dursun, "Avusturya (IV. İslâm Araştırmaları)", TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 4, İstanbul 1991, s. 180.
10 Hasan Eren, a.g.e., s. 32-33.
11 D. Dursun, a.g.e., s. 180.
12 Hasan Eren, a.g.e., s. 83.
13 Bu çalışmalarla ilgili olarak bkz: Hasan Eren, a.g.e., s. 23-101; R. Ertem, a.g.e., s. 63-91; Y. Erdem, "Avrupa'da Arap Harfleriyle Basılan Arapça ve Türkçe Kitaplar (1514-1700)", Kebikeç, Ankara 1995, s. 173-218; A. Dilaçar, Dil, Diller ve Dilcilik, Ankara 1968.
14 Bu metinlerin içinde, J. Schiltberger'in 1427 yılında yayımladığı Reiseburch adlı kitapta Hıristiyanların "Pater Noster (Rabbanî Dua)" dedikleri duânın Kıpçak Türkçesi ile yazılmış metnini (R. Ertem, a.g.e., s. 84-85); Fatih Sultan Mehmet'in isteği üzerine Ortodoks Hıristiyanların din inancını özetleyen İstanbul Patriği Gennoadios Skholorios'un Rumca kaleme aldığı "İnsanoğlunun Kurtuluş Yolu Hakkında" başlıklı yazısının yine Fatih'in emriyle Karaferiye kadısı Ahmet Efendi tarafından 1456'da çevirdiği parçayı; Müchlahlı Alman diye bilinen birisinin gotik harflerle yazdığı Tractatus de Moribus, Conditionibus et Neuitio Turcorum (Türklerin Örf ve Âdetleri, Durumları ve Bunlarla İlgili Türlü Konular Üzerine Bir Yazı) adlı kitabında tasavvufla alâkalı Türkçe çeşitli bölümler ve Yunus Emre'nin şiirlerini; Hırvat asıllı bir Macar olan Bartholomacus Georgievist'in 1552'de meydana getirdiği De Turacum Moribus Epitome (Türklerin Örf ve Âdetleri Hakkında) adlı eserinde geçen Türkçe bölümleri (A. Dilaçar, "1612'de Avrupa'da Yayımlanan İlk Türkçe Gramerin Özellikleri", TDAY Belleten 1970, TDK Yay. Ankara 1989, s. 197-198. ) ve Guillaume Postel'in 1575 yılında basılan Des Histories Orientals adlı eserinin içinde olan "Instruction des Mots de Langue Turquesque les Plus Commus (En Tanınmış Türkçe Kelimelerin Öğretimi)" (Dil Oğlanları ve Tercümanlar, s. 116. ) isimli parçayı sayabiliriz.
15 Bunların arasında Filippo Argenti'nin 1533 yılında yazdığı Regola der Parlare et Vocabulario de Nomi et Verbi (Türkçe Konuşma Kuralları ve İsim, Fiil Sözükçesi) adlı kitabı zikredebiliriz.
16 Sadece Lâtin harfleriyle veya hem Lâtin hem de Arap harfleriyle yazılmış olan Türkçe sözlük ve gramerler Türkçenin tarihî sesbilgisine ışık tutmada eşsiz birer kaynaktırlar. Bu kitaplardan bazıları şunlardır: P. Ferragute, Grammatica Turca, 1611; H. Megiser, Institutionum Linguage Turcicae Libri Quator, Leipzig, 1612; P. D. Valle, Grammatica Turca, 1619; A. Du Ryer, Rudimenta Gramatices Lingue Turcicae, 1630; G. Molino, Dittionario Delia Lingua Italiana-Turchesca, Roma 1641; B. da Parigi, Vocabolario Italiano-Turchesco Distributa, Oxford 1670; F. M. Meninski, Linguarum Orientalium Turcica, Arabica, Persica Institiones seu Grammatica Turcica, Viyana 1680; F. M. Meninski, Thesaurus Lunguarum Orientaium Turcica Arabica Persica, Viyana 1680; F. M. Meninski, Complementum Thesauri Lunguarum Orientalium seu Onamasticum Latino-Turcico-Arabico-Persicum, Viyana 1687; T. Vaughan A Grammer of the Turkich Language, 1709; J. B. Holdermann, Grammaire Turque, İstanbul 1730; P. F. Viguier, Elemens de la Langue Turque, İstanbul 1790; C. C. Carbognano Gramatica Turca, Roma 1794; A. Jaubert, Elemens de la Grammaire Turke, Paris 1833. Daha geniş bilgi için şu kaynaklara bakılabilir: A. Dilaçar (1968), a.g.e.,; Dil Oğlanları ve Tercümanlar (katalog); Y. Erdem (1995), a.g.e; Oğuz Karakartal, "Türk Kültüründe İtalyancaya Bir Bakış", Tarih ve Toplum, sayı: 152, İstanbul 1996, s. 44-47.
17 Bu temsilciler Osmanlı topraklarında da bulunmaktaydı.
18 Türk Ansiklopedisi, Millî Eğitim Basımevi, cilt: 33, Ankara 1984, s. 282.
19 I. François, Kanunî'ye kendisini hapisten kurtarması için yazdığı mektupta, Osmanlıların Macaristan'a yürümesini ve kendisine verilecek destekle de Charles-Quint'e (V. Şarl) hücum edeceğini anlatıyordu (Türk-İslâm Ansiklopedisi, Tercüman Yay. İstanbul 1980, s. 560). Buradan Kanunî'nin Macaristan üzerine sefer yapmasında I. François'in mektubunun tesirli olduğu anlaşılmaktadır (İ. Soysal, a.g.e., s. 6).
20 İ. Soysal, a.g.e., s.8.23 A.g.e., s. 14-15.
21 Anlaşmalardan sonra bazı Türkler de Fransa'ya gitmişlerdir. Nitekim 18. yüzyılda, Fransız donanmasının forsalarının %20'sini Türkler oluşturuyordu. Fransa'da büyük bir Müslüman kolonisi vardı. Bu forsaların çoğu satın alınmış esirlerden maydana geliyordu. Bunlar Fransa'da serbest bir şekilde hayata katılabiliyorlardı. Daima yerli halkla iç içeydiler (H. İnalcık, "Avrupa Devletler Sistemi Fransa ve Osmanlı" Doğu Batı, sayı: 14, Ankara 2001, s. 139).
22 Dil Oğlanları ve Tercümanlar, s. 26.
23 A.g.e., s. 84.
24 M. Türker Acaroğlu (1993), "Türkleri ve Türkiye'yi İlgilendiren Fransızca Eski Kitaplar (1781-1951)", Müteferrika, sayı: 1, İstanbul 1993, s. 147.
25 Orhan Koloğlu, "Türkçe Dışı Basın", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yay. Cilt: 1, İstanbul 1983, s. 94.
26 Bu mesele hakkında değişik görüşler vardır. En yaygın görüşe göre "Doğu meselesi", XI. Asırda Müslüman Türklere karşı başlatılan Haçlı seferlerinden Osmanlı Devleti'nin yıkılmasına kadar süren bir hâkimiyet mücadelesidir. Fakat günümüzde de devam edebileceği göz önünde bulundurulmalıdır. XIII. yüzyıldan sonra ortaya çıkan ve dünyanın en büyük devleti olan Osmanlı Devleti'nin üstünlüğü kabul edilemez bir durumdu. Tahrif edilmiş Hıristiyan dinine göre Müslümanların Hıristiyanlara hükmetmesi, düşünülemezdi. Bu sebeple Hıristiyan devlet adamları, Müslüman ülkelerine misyoner denilen Hıristiyanlığı dünyanın her yerine yaymayı amaçlayan din adamları göndermişlerdir. Misyonerler gittikleri Müslüman ülkelerin dillerini öğrenerek, onların aralarında kargaşalık çıkarmışlar, böylece Hıristiyanların Müslümanlar üzerinde kurmak istedikleri üstünlük, 18. yüzyıldan itibaren gerçekleşmeye başlamıştır (Daha geniş bilgi için bkz. İ. Soysal, a.g.e).
27 M. Türker Acaroğlu, "Dünyada Basılan İlk Türkçe Kitap", TTK Belleten, TTK Basımevi, cilt: 50, sayı: 197, Ankara 1986, s. 514.
28 Bkz. Türk Ansiklopedisi, "Venedik" Millî Eğt. Bas. cilt: 33, Ankara 1984, s. 282; a.g.e., cilt: 10, Ankara 1960, s. 172; a.g.e., "Ceneviz", Millî Eğ. Bas. Cilt: 10, Ankara 1960, s. 172.
29 18. asrın sonlarına doğru Fransızların Osmanlı Devleti sınırları içinde 80 civarında ticarî kuruluşu vardı. Fransa, Türkiye'den tütün, pamuk, yün, ipek, zeytinyağı ile bazı hububat ve sanayi hammaddesi alıyordu. Bunlardan bazılarını ülkesinde işledikten sonra yüksek fiyatlarla Türkiye'ye satıyordu. Ayrıca Türkiye'ye şeker, sabun, baharat, kâğit, çivi ilaç ve bazı lüks eşya ihraç ediyordu. Bu hâliyle Türk-Fransız ticaret hacmi büyük boyutlara ulaşıyordu (M. İlgürel, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Çağ Yay. Cilt: 11, İstanbul 1993, s. 212).
30 Nitekim Viguier, 1790 yılında İstanbul'da basılan Elemens de la Langue Turque adlı Türkçe gramer kitabının ön sözünde Fransa kralına ithafen şöyle diyor: "Uyruğunuz altındaki kişilerin Osmanlı İmparatorluğu ile ticarî, denizcilik, dinî yerleşimleri, yerli katoliklerin himaye edilmeleri gibi meseleler zatınıza bağlı bu insanların günlük Türkçeyi öğrenmeleri için yeterli bir sebep teşkil etmektedir. Ayrıca bu, onlarla halkın doğrudan ve ferdî haberleşme imkânını da sağlayacaktır (s. V).
31 Bunlardan 17, 18 ve 19. dipnotlarda bahsedilmiştir. Oraya bakılabilir.
32 Meselâ 1790 yılında İstanbul'da basılan ve bugün bile yazılan bazı Türkçe gramer kitaplarından üstün yönleri olan Elemens de la Langue Turque (Türk Dilinin Unsurları) adlı kitabı yazan Viguier, Fransa'da papaz okulunu bitirmiş ve Türkiye'ye Saint Benoit başrahipliği görevinde bulunmak için gönderilmiş birisidir (Dil Oğlanları ve Tercümanlar, s. 111).
33 Y. Erdem, a.g.e., s. 190-191.
34 Primi Principi della Gramatica Turca ad Uso dei Missionari Apostolici di Costantinopoli (İstanbul'daki Katolik Misyonerlerin Kullanması için Türk Gramerinin Temel İlkeleri) isimli 1794 yılında Roma'da basılan bir Türkçe gramer kitabı kaleme alan ve asıl soyadı "Kömürciyan" olan Ermeni asıllı bir Osmanlı olan Cosima Comidas de Carbognano, eserini esas olarak Katolik misyonerler için yazmıştı. Bu kitap ayrıntılı bir şekilde incelendiğinde Kitap ile ilgili geniş malumat edinmek isteyenler (Mehmet Gümüşkılıç, 18. Yüzyıl Türkçesinde Ses Hadiseleri (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul Sosyal Bil. Enst., İstanbul 1997)'ye bakabilir. ), eserde hem Arap harflerinin hem de Lâtin harflerinin kullanıldığı görülmektedir. Yani gramerde, Türkçenin ses yapısı mükemmel bir şekilde verilmektedir. Bu kadar güzel bir Türkçe gramer kitabını elinde bulunduran misyonerlerin Türkçeyi çok iyi bir şekilde öğrenmesi kaçınılmazdır. Zaten halka bir şeyler anlatmak isteyen din adamlarının, konuşulan dilin inceliklerini iyi bilmesi gerekmektedir.
35 İ. Soysal, a.g.e., s. 21.
36 Fatih Sultan Mehmet; İstanbul'u, nasıl Rumelihisar'ı yaptırıp fethettiyse Robert de kendisinin aynı şehri, manevî ve kültürel yollardan fethedeceğini düşünmüştü (E. Güngör, Türkiye'de Misyoner Faaliyetleri, Ötüken Yay. İstanbul 1999, s. 37-39).
37 Bunların arasında Gulliam Poster, Meninski gibi âlimleri sayabiliriz.
38 Y. Erdem, "18. Yüzyılda Avrupa'da Basılan Constantinople Rumuzlu Kitaplar", Kebikeç, sayı: 5, Ankara 1995, s. 18-19.
39 Türk Ansiklopedisi, "Basım", Millî Eğt. Bas. Cilt: 5, Ankara 1952, s. 333.
40 Mesela, İtalyan şairi Petrarca, Codex Cumanicus adlı yazma eseri Venedik Cumhuriyet'ine hediye etmiştir. Kitap bugün San Marco Katedrali Kitaplığı'nda bulunmaktadır (H. Eren, a.g.e., s. 23). Türkçeyi çok iyi derecede konuşup yazan Fransa'nın İstanbul Büyükelçisi olmuş Savary de Breves, Doğu elyazmaları ile yakından ilgilenmişti. Bu sebeple o, Fransa'ya döndüğünde İstanbul'dan birçok yazma eseri, beraberinde götürmüştür (Y. Erdem, a.g.e., s. 195).
ACAROĞLU, M. T., "Dünyada Basılan İlk Türkçe Kitap", TTK Belleten, TTK, Basımevi, Cilt: 50, sayı: 197, Ankara 1986, s. 507-530. , (1993), "Türkleri ve Türkiye"yi İlgilendiren Fransızca Eski Kitaplar (1781-1951), Müteferrika,
sayı: 1, İstanbul, 1993 s. 141-147.
Carbognano, C. C., Gramatica Turca, Roma 1794.
Dil Oğlanları ve Tercümanlar (Katalog), Yapı Kredi Yay. İstanbul 1995.
DİLAÇAR, A., Dil, Diller ve Dilcilik, Ankara 1968. ,"1612'de Avrupa'da Yayımlanan İlk Türkçe Gramerin Özellikleri", TDAY Belleten 1970, TDK Yay. Ankara, s. 197-198.
DURSUN, D., "Avusturya (IV. İslâm Araştırmaları)" 1989, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 4, İstanbul 1991, s. 180.
ERDEM, Y., "Avrupa'da Arap Harfleriyle Basılan Arapça ve Türkçe Kitaplar (1514-1700)", Kebikeç, Ankara 1995, 173-218. ,"18. Yüzyılda Avrupa'da Basılan Constantinople Rumuzlu Kitaplar", Müteferrika, sayı: 5, İstanbul, 1995 s. 17-41.
EREN, H., Türklük Bilimi Sözlüğü (I. Yabancı Türkologlar), Ankara 1988.
ERTEM, R., Elifbe'den Alfabe'ye, Dergâh Yay., İstanbul 1991.
GÜMÜŞKILIÇ, M., 18. Yüzyıl Türkçesinde Ses Hadiseleri (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1997.
GÜNGÖR, E., Türkiye'de Misyoner Faaliyetleri, Ötüken Yay. İstanbul 1999.
İLGÜREL, M., Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Çağ Yay. cilt: 11, İstanbul 1993, s. 211.
İNALCIK, H., "Avrupa Devletler Sistemi: Fransa ve Osmanlı" Doğu-Batı, sayı: 14, Ankara 2001, s. 122-142.
KARAKARTAL, O., "Türk Kültüründe İtalyancaya Bir Bakış", Tarih ve Toplum, sayı: 152, İstanbul 1996, 44-47.
KOLOĞLU, O., "Türkçe Dışı Basın", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yay. Cilt: 1, İstanbul 1983, s. 94-98.
Larousse Alfabetik Ansiklopedi Omnis, Ansiklopedi Yay, ve Tic. San. A. Ş. İstanbul 1991.
SOYSAL, İ., Fransız İhtilâli ve Türk-Fransız Diplomasi Münasebetleri, Ankara 1987.
ŞAKİROĞLU, M., "Batı Ülkelerinde Yapılan Arap Harfli Basımın Kaynağı ve Etkisi", Kebikeç, yıl: 1, sayı: 1, Ankara 1995, s. 219-223.
Türk Ansiklopedisi, "Basım", Millî Eğitim Basımevi, cilt: 5, Ankara 1952, s. 311-338.
,"Ceneviz", Millî Eğitim Basımevi, Cilt: 10, Ankara, 1960, s. 172-173.
,Venedik", Millî Eğtim Basımevi, Cilt: 33, Ankara, 1984, s. 280-286.
Türk-İslam Ansiklopedisi, Tercüman Yay. İstanbul 1980, s. 560.
VİGUİER, P. F., Elemens de la Langue Turque, İstanbul 1790.
YÜCE, N., "Türkler (Türk Dili)", Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yay. Cilt: 12/2, Eskişehir 1997, s. 491.
