Osmanlı Toplumunda Kitap (XIV-XVI. Yüzyıllar) / Ali İhsan Karataş
Her millet, ilim ve kültür hayatını devam ettirecek âlimlerini yetiştirir. Yetişen bu kadro, mevcut bilgilerin üzerine yenilerini koyarak ilmin yükselmesine yardımcı olurken daha sonra gelecek kuşaklar için yeni kapılar açarlar.
Bilginin kaynakları arasında zikredilen unsurlardan en önemlisi kitaptır. Âlimler tarafından kaleme alınan kitaplar sadece kendi toplumunu aydınlatmakla kalmaz, tercümeler yoluyla bir bakıma evrenselleşip bütün insanlığa ışık tutarlar. Dolayısıyla ilim adamlarının dinine ve meşrebine bakılmaksızın ortaya koyduğu eserlerden önemine göre istifade edilmeye çalışılır.
Özellikle ilk üç asırda bu anlayışa sahip olduğunu düşündüğümüz Osmanlı idarecileri, kuruluşundan itibaren ilim adamlarına hazırladığı olumlu ortam sebebiyle Osmanlı Devleti'ni ilmi cazibesi yüksek bir merkez haline getirmişlerdir. Taşköprüzâde'nin eş-Şakâiku'n-Nu'mâniyye adlı eserinde ismi geçen alimleri sultanların dönemlerine göre tasnif eden Cevat İzgi, kuruluşundan XVI. asrın sonuna kadar yetişen âlim sayısını beş yüz yirmi olarak belirtmektedir.1 Bu eserde ismi geçmeyenleri de dikkate alırsak şüphesiz bu rakam yükselecektir. Osmanlı sultanlarının ilim adamlarını teşvik edici uygulamalarıyla farklı alanlarda te'lif, tercüme, şerh, haşiye vb. çalışmalarda adeta bir rekabet ortamı oluşmuştur. Bunun sonucu olarak gerek akli ilimler gerekse nakli ilimlerde binlerce eser meydana getirilmiştir. Bu eserlerin bir kısmı medreselerde ders kitabı olarak okutulmuş, bir kısmı tekke ve zaviyelerde rağbet görmüş, bir kısmı da halk arasında evlerde okunan kitaplar olarak kabul görmüştür.
Osmanlı Devleti'nde kitap konusunun ele alındığı bu yazı iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda, kuruluşundan XVI. yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı sınırları içerisinde yazılan veya tercüme edilen eserler özet olarak belirtilmeye çalışılacaktır.
İkinci kısımda ise, müelliflerinin tabiiyetlerine ve yaşadıkları döneme bakılmaksızın kitapların farklı sınıflardan insanların oluşturduğu Osmanlı toplumuna nasıl yansıdığı konusu üzerinde durulacaktır. Osmanlı insanının elinde ne tür kitapların bulunduğu, dolayısıyla neler okudukları irdelenmeye çalışılacaktır. Bu konu için Osmanlı Devleti'nin önemli merkez şehirlerinden biri olan Bursa'nın XVI. asırdaki durumu örnek olarak ele alınacaktır.
I. Kuruluşundan XVI. Yüzyılın Sonlarına Kadar Osmanlı'da Kitap
Bu konuyla ilgili yapılan çalışmalarda, Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan XVI. yüzyılın sonuna kadar geçen üç yüz yıllık dönem genellikle Fatih öncesi, Fatih dönemi ve Fatih sonrası diye üç bölümde ele alınırken kitaplarla birlikte yazarların hayatları hakkında da bilgi verilmektedir. Burada müelliflerin hayat hikâyelerine değinilmeden ilk üçyüz yıl içinde yazılan veya tercüme edilen eserlerden bir kısmı zikredilecektir.
A. Dînî ve Sosyal Bilimler
Osmanlı insanının dini ilimlere olan ilgisi bilinen bir gerçektir. Dini ilimlerin başında tefsir yer almaktadır. Osmanlı döneminde yazılan tefsirlerle ilgili yapılan bir çalışmada dört yüz üç müfessir ve eserinin ismi belirtilmektedir.2
Osmanlı müfessirlerinin ilki olan Şihâbuddin Ahmad b. Mahmud es-Sivâsî (1378), Uyûnu't-Tefâsir li'l-Fudalâi's-Semâsir isimli tefsirini yazmıştır.3 XIV. yüzyılda yaşayan Bedreddîn Simâvî (1420) Nûru'l-Kullâb adlı bir tefsir4, XV. yüzyıl âlimlerinden Şemseddîn Muhammed b. Hamza el-Fenârî (1434)'de Aynu'l-A'yan ve Ta'likât alâ Tefsîri'l-Keşşâf adlı iki eser5 yazmışlardır.
XVI. asır müfessirlerinden Ebu's-Suûd Efendi (1574) tefsirle ilgili birçok çalışma yapmıştır. Bunlardan en önemlisi İrşâdu'l-Akli's-Selîm ilâ Mezâyâ'l-Kitâbi'l-Kerîm'dir.6 Bu yüzyılın diğer bir müfessiri de Bayezid Halife olarak bilinen Bayezid halife b Abdillah er-Rûmî'dir. Tefsirinin ismi Secencelu'l-Ervah'tır.7
Klasik dönem Osmanlı zamanında Zemahşeri'nin (1143) el-Keşşâf an Hakâiki't-Tenzîl ve Kâdî Beyzâvî'nin (1286) Envâru't-Tenzîl isimli eserleri üzerine çok sayıda şerh ve haşiye yazılmıştır.
Fıkıhla ilgili olarak, XIV. asır fakihlerinden Cemâleddin Muhammed b. Muhammed el-Aksarayî (1388-89) Hâşiye-i Mülteka ve Kitâbu'r-Red alâ Şerh-i Mecmai'l-Bahreyn'i,8 İbn Melek olarak bilinen İzzeddîn Abdullatif b. Melek'de (1395)' Şerhu Menâri'l-Envâr, Şerhu Vikâye ve Şerhu Mecmai'l-Bahreyn9 adlı eserleri kaleme almışlardır.
XV. yüzyıl başlarında vefat eden Kutbuddîn Muhammed İznîkî (1418), Osmanlı toplumunda oldukça yaygın olan Mukaddime'yi,10 te'lif ederken Kutbuddîn'in çağdaşı olan Bedreddin Simâvî (1420), Letâifu'l-İşârât, Câmiu'l-Fusûleyn ve Câmiu'l-Fetâvâ'yı yazmıştır.11
XV. yüzyıl ulemasından Abdurrahman b. Yusuf Aksarâyî (1450)'nin İmâdu'l-İslâm'ı,12 Şeyh Ali b. Muhyiddin b. Mes'ud (1470)'un Tuhfetu'l-Mülûk, Kitâbu'l-Hudûd ve'l-Ahkâm, Şerhu'l-Hidâye ve Şerhu'l-Vikâye'si13 ve Osmanlı Devleti'nin üçüncü şeyhulislamı olan ve Molla Hüsrev olarak bilinen Muhammed b. Feramuz b. Ali el-Hanefî (1480)'nin Mir'âtu'l-Usül fî Şerh-i Mirkâti'l-Vusûl ve Dureru'l-Hükkâm fî Şerh-i Gureri'l-Ahkâm14 adlı eserleri bu dönem fıkıh kitaplarındandır.
Zembilli Ali Efendi (1526)'nin el-Muhtasar mine'l-Fetâvâ'sı,15 Ebussuud'un Fetâvâ'sı ve Ma'rûzât'ı16, Pir Mehmed'in Muînu'l-Müftî'si17 ve Şemsuddîn Molla Fenâri'nin Usul-i fıkha dair Fusûli'l-Bedâyi' li-Usûli's-Serâyi'18 adlı eserleri XVI. asırda kaleme alınan fıkıh kitaplarından bazılarıdır.
XV. yüzyıl bilginlerinden olup İbn Hümam olarak tanınan Kemâleddin İbn Hümam (1456), kelamla ilgili olarak Kitâbu'l-Muyâsere19 adlı eserini yazmıştır. Yine bu yüzyıl alimlerinden Hızır Bey (1459), el-Kasîdetü'n-Nûniyye'yi te'lif etmiş20, Hayali Ahmed Efendi (1470), Ömer en-Nesefî'nin Akâid-i Nesefiye'sine Taftazânî'nin yazdığı şerhe haşiye ve Hızır Bey'in Kasîde-i Nûniyye'sine şerh21 yazmıştır.
Sultan Mehmed dönemi önemli alimlerinden biri olan ve Hocazâde olarak tanınan Muslihiddîn Mustafa b.Yusuf b. Salih el-Bursevî (1487), Fatih'in emri ile Tehâfütü'l-Felâsife'yi yazarken22 Kelamla ilgili olarak Şerh-i Mevâkıf'a bir haşiye kaleme almıştır.23 Hocazade'nin çağdaşı olan Muslihiddîn Mustafa Kastalanî (1495), Ömer en-Nesefî'nin Akâid'ine Taftazânî tarafından yapılan şerhe bir haşiye yazmıştır.24
XV. asır ilim adamlarından Kemal Paşazâde (1553)'nin kelam ve felsefeyle ilgili çok sayıda eseri vardır. Risâle fî Ziyâdâti'l-Vucud ale'l-Mahiyet, Risâle fî Beyâni'l-Akl, Risâle fî Kaza ve Kader ve Risâle fi'l-Vâcib Mûcibun bi'z-Zâd adlı eserleri bunlardandır.25
Osmanlı tarihi boyunca en çok rağbet gören eserler Kur'an-ı Kerim'den sonra tasavvufi, edebi ve ahlaki kitaplardır. Osmanlı Sultanlarının da değişik mahlaslar kullanarak şiirler yazdıkları, edebiyatla meşgul oldukları bilinmektedir. Bu sahayla meşgul olan şahısların her biri çok sayıda tasavvufi-edebi eser kaleme almışlardır.
XIII. asrın sonlarında ve XIV. asrın başlarında yaşamış olan Gülşehri (1317), 1301'de Felekname'yi, 1317'de de Ferîdüddin Attar'ın eserini esas alarak yeni ilavelerle Mantıku't-Tayr adlı eserlerini yazmıştır26.
XIV. asır ulemasından Âşık Paşa (1332), Garibnâme, Fakrnâme, Vasf-ı Hal gibi eserler27 kaleme alırken bu yüzyılın önemli şahsiyetlerinden biri olan Ahmedi (1412-13), İskendernâme, Tervîhu'l-Ervâh ve Cemşîd ü Hurşid'i te'lif etmiştir.28
Ahmed Dâî'nin (1421) Çengnâme, Vasiyyet-i Nûşirevân'ı29, Şeyhi (1434)'nin Dîvân, Harnâme ve Hüsrev ü Şirin'i,30 Süleyman Çelebi (1422)'nin Mevlid'i,31 Yazıcıoğlu Mehmed Bîcân (1451)'ın Muhammediyye'si,32 Eşrefoğlu Rûmi (1469)'nin Müzekkinnüfus'u,33Sinan Paşa (1486)'nın Tazarrunâme, Maarifnâme ve Tezkiretü'l-Evliya'sı,34 Yazıcıoğlu Ahmed Bîcân (1466)'ın Enverü'l-Âşıkîn'i,35 Akşemseddîn (1459)'in Makâmât-ı Evliyâ'sı36 XV. yüzyıl Tasavvufî eserlerinden bazılarıdır.
Bu dönemde çok sayıda tasavvuf kitapları da tercüme edilmiştir. Necmüddî-i Râzî'nin Mirsadu'l-İbâd'ı Karahisarlı Kâsım tarafından İrşâdu'l-Mürîd adıyla, Sühreverdî'nin Avârîfu'l-Maârîf'i Bigalı Hacı Ahmed, İrâkî'nin Lemaât'ı Kızılca Bedreddîn, Sa'di'nin Bostan'ı Hoca Mes'ud b. Ahmed, yine Sa'di'ni Gülistan'ı Mahmud b. Kâdı Manyas, Şebusterî'nin Gülşen-i Râz'ı Elvan Şirâzî tarafından Türkçeye tercüme edilen eserlerden bir kısmıdır.37
XVI. asrın tanınmış ilim adamlarından Taşköprüzâde, şeyh, ilim adamları ve şairler hakkında bilgi verdiği Şakâik-i Nûmaniyye'nin yanında yalnızca şairlerin hayatlarını anlatan Tezkiretü'ş-Şuara isimli eserini yazmıştır38.
Bu dönem alimlerinden Sehî Beğ (1548), Lâtifî (1582), Âşık Çelebi (1571) ve Hasan Çelebi'nin (1604) de birer tezkireleri vardır.39
Yine bu yüzyılın önemli simalarından Lamiî Çelebi'nin (1532) tasavvufla ilgili çok sayıda eseri vardır. Hüsn-i Dil, Şerefü'l-İnsan, Şevâhidü'n-Nübüvve Ferhadnâme ve Gûy u Çevgân Lamiî'nin eserlerindendir.40
Ahlakla ilgili olarak Kınalızâde Ali Efendi (1572) tarafından yazılan Ahlâk-ı Âlâiyye41 asırlarca medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur.
Osmanlı Devleti'nde tarih yazıcılığı Tevârîh-i Âli Osman, şehnâmecilik, biyografik eserler, menâkıbnâmeler, seyâhatnâmeler ve şehir tarihleri gibi değişik usüllerle ortaya çıkmıştır. Osmanlı tarihiyle ilgili bilinen ilk eserler Yahşi Fakih'in Menâkıbnâmesi42 ve Ahmedî'nin İskendernâme'sine ilave ettiği Dâsitân-ı Tevârih-i Mülûk-i Âli Osman'dır.43
Fatih devri tarihçilerinden Şükrullah b. Şihâbeddîn Ahmed (1488), Behçetü't-Tevârîh'i Farsça olarak yazmıştır.44 Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa'nın (1481) Arapça olarak yazdığı Osmanlı Sultanları Tarihi, Enverî'nin Düsturnâme'si, Tursun Bey'in Târih-i Ebu'l-Feth'i bu dönem tarih kitaplarındandır.45
XV. asır tarihçilerinden Âşık Paşazâde (1489),46 Neşri Mehmed Efendi (1520) 47, Uruç b. Adil48 birer Tevârîh-i Âli Osman yazmışlardır. Ayrıca Neşrî'nin Türkçe olarak yazılan ilk dünya tarihi olması bakımından önemli olan Cihannüma adlı bir eseri vardır.49 II. Bayezid döneminde yaşayan İdris-i Bitlîsi (1521), Heşt Bihişt'i,50 Kemal Paşazâde'de Tevârîh-i Âli Osman'ı te'lif etmiştir.51
XVI. yüzyılda yaşayan Lütfi Paşa (1562)'nın Tevârîh-i Âli Osman,52 Celal-zâde Mustafa Çelebî (1567)'nin Tabakâtü'l-Memâlik ve Derecâtü'l-Mesâlik ve Selimnâme,53 Selânikî Mustafa efendi (1599)'nin Târih-i Selânikî,54 Hoca Sadeddîn Efendi (1599)'nin Tâcu't-Tevârîh55 ve Gelibolulu Mustafa Âli (1600)'nin Künhü'l-Ahbâr56 adlı eserleri bu dönemin başlıca tarih kitaplarıdır.
Fatih Sultan Mehmed, coğrafyayla ilgili olarak Rum bilgini Georgios Amirutus (1474) ve oğluna Batlamyus'un coğrafya kitabını Arapçaya tercüme ettirmiştir.57
XVI. yüzyılın büyük denizcilerinden Piri Reis (1553), Kitâb-ı Bahriye'yi,58 Seydi Ali Reis (1563) ise Kitâbu'l-Muhît fî-İlmi'l Eflâk ve'l Ebhur59 adlı coğrafya kitaplarını yazmışlardır. Yine bu yüzyılda Matrakçı Nasuh (1564), Beyân-ı Menâzîl-i Sefer-i İrakeyn adlı eserini,60 Emir Mehmed el-Suudî (1591), Tarih-i Hindi Garbi'yi,61 Muhammed b. Ömer b. Bayezid b. Aşık, Menâziru'l-Avâlim adlı coğrafya kitabını telif etmiş,62Mahmud el-Hatib el-Rûmi'de İbnü'l-Verdi'nin Herîdetü'l-Acâib ve Cerîdetü'l-Garâib adlı eserini Türkçeye tercüme etmiştir.63
XVI. yüzyıl bilginlerinden Kastamonulu Abdüllatif'in Evsaf-ı İstanbul'u64 ve Muhammed b. Ali Sipahizâde el-Bursevî (1598)'nin Esmâu'l-Buldan ve Mu'cemü'l-Buldân adlı eserleri de65 bu asırda yazılan coğrafya kitaplarındandır.
B. Fen Bilimleri
Osmanlı'da Astronomi, matematik ve tıpla ilgili çok sayıda eser kaleme alınmıştır. II. Bayezid döneminden XVI. asrın sonlarına kadar olan dönemde sadece astronomiyle ilgili olarak üç yüz yirmi iki eser yazıldığı belirtilmektedir.66
Astronomi sahasında öne çıkan ilk isim Kadızâde-i Rûmi olarak bilinen Selahaddîn Mûsa b. el-Kâdî Mahmûd el-Bursevî (1434-32)'dir. Astronomiyle ilgili çok sayıda eseri vardır. Bunlardan en önemlisi Mahmûd b. Ömer el Çağmini el-Harezmî'nin el-Mulahhas fi'l-Hey'e adlı eserine yazdığı şerhtir.67
Çelebi Mehmed devri ulemasından Abdulvahhab b. Cemaleddîn b.Yusuf el-Mardâni, astronomiyle ilgili olarak Manzûme fî SilkiAn-Nücûm, Urzûce fî Menâzili'l-Kamer ve Evkât-i Tulûihâ Fi Külli Asr eserlerini te'lif ederken68 şair Ahmed Dâî, Nasîruddîn el-Tûsi'nin Sî Fasl ve Muhtasar der Ma'rifet-i Takvim adlı eserlerini Türkçeye tercüme etmiştir.69
Büyük iltifatlara mazhar olarak Osmanlı Ülkesi'ne gelen ve Fatih döneminin en ünlü astronomi ve matematik bilgini olan Ali Kuşçü (1474), Zîc-i Uluğ Bey'e ve Kutbuddîn el-Şîrâzî'nin el-Tuhfe'sine birer şerh yazmış, ayrıca daha sonra el-Fethiyye fî İlmi'l-Hey'e adıyla genişleterek Fatih'e takdim ettiği Risâle der İlmü'l-Hey'e isimli eserini te'lif etmiştir.70
XV. asır bilginlerinden Abdulvâcid b. Muhammed (1415), Meâlîmu'l-Evkât ve Şerhehu adlı bir urzuce yazmış ve Çağmini'nin el-Mulahhas fi'ı-Hey'e'sini şerhetmiştir.71 Yine bu dönemden Sinan Paşa, Çağmini'nin astronomi risalesine bir şerh72 ve Kadızâde'nin Şerhü Mulahhas fi'l-Hey'e'si ve Kutbuddîn el-Şîrâzî'nin Nihâyetü'l-İdrâk fî Dirâyeti'l-Eflâk adlı eserine birer haşiye kaleme almıştır.73
Bu asrın alimlerinden Nalbandzâde Hüsâmeddîn el-Tokadî (1455), gökkuşağıyla ilgili Risâle fî Kavsi Kuzâh'ı adlı bir risale,74 Şeyh Vefa ismiyle bilinen Mustafa b. Ahmed el-Sadrî el-Konevî (1490), Ruznâme-i Şeyh Vefâ,75 Muhyiddîn Muhammed b. Kâsım (1498), el-İşkâlât fî İlmi'l-Hey'e76 adlı eserleri te'lif etmişler, Seydi Ali Reis olarak tanınan Ali b.Hüseyin el-Kâtibî'de Ali Kuşçu'nun el-Fethiyye'sini Hülâsâtü'l-Hey'e adıyla Türkçeye çevirmiştir.77
Astronomiyle ilgili olarak XVI. yüzyıl alimlerinden Muhammed b. Kâtib Sinan el Konevî (1523) on üç, Mirim Çelebi olarak bilinen Mahmud b. Muhammed b. Mûsa Kadızâde (1524) on beş eser yazmışlardır.78 Sinan el-Konevî'nin Kitâbu'l-Asli'i-Muaddil ve Mîzânu'l-Kevâkib adlı kitapları,79 Mirim Çelebi'nin de Uluğ Bey Zîc'ini Düstûru'l-Amel fî Tashîhi'l-Cedvel adıyla şerhi ve Ali Kuşçu'nun El-Fethiyye'sine yazdığı şerhi80 önemli eserleri arasındadır.
XVI asrın önemli bilginlerinden Takiyyüddîn Râsıd, farklı alanlarında eser veren şahıslardandır. Astronomiyle ilgili olanlar arasında Sidretü'l-Münteha'l-Efkâr fî Melekût-i Feleki'l-Devvâr, Âlâtu'r-Rasadiyye li-Zîc-i Şehinşâhiyya ve el Düstüru'r-Râcih li-Kavâid-i Tastih adlı eserleri zikredilebilir.81
Astronomide olduğu gibi matematikte de akla ilk gelen kişi Kadızâde-i Rûmi'dir. Matematikle ilgili eserleri arasında, Muhtasar fi'l-Hisâb, Şerhi Risâleti'l-Hüseyniyye ve Risâle fi'l-Misaha olmakla beraber bu konudaki en önemli eseri Risale fî İstihrâci Ceyb-i Derece Vâhide'dir.82
Yıldırım Bayezid devri matematikçilerinden Ali b. Hibetullah, Hulâsâtu'l-Minhâc fî-İlmi'l-Hisâb,83 Fatih devrinin ünlü bilginlerinden Ali Kuşçu, Risale der İlm-i Hesâb ve er-Risâletü'l-Muhammediyye fi'l-Hisâb84 ve Sinânuddîn Yûsuf b. Hızır Bey b. Celâleddîn Ârif (1486) ise Risâle fî Beyân-i Mes'eletin Hendesiyye85 adlı eserleri kaleme almışlardır. Yine bu dönem bilginlerinden Hamza Bâli b. Aslan (1493), Mesâbîhu'l-Künûz,86 Muhyiddîn Muhammed b. Hacı Atmaca el-Kâtib, Mecmeu'l-Kavâid fî-Beyân-i Müntehabi'l Fevâid87 ve Lütfüllah el-Tokâdî (Molla Lütfi), Taz'îfu'l-Mezbâh88 adlı kitapları te'lif etmişlerdir.
XVI. yüzyıl bilginlerinden Matrakçı Nasuh (1564), Cemâlu'l-Küttâb ve Kemâlu'l-Hüssâb ve Umdetü'l-Hisâb,89 Edirneli şair Emrullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Edirnevî (1574), Mecmeu'l-Garâib fi'l-Misâha90 ve Takiyyüddîn'de Buğyetü't-Tüllâb min-İlmi'l-Hisâb, Kitâbu'l-Nisebi'l-Mütesâkile fi'l-Cebr ve'l-Mukâbele91 adlı matematikle ilgili eserleri kaleme almışlardır.
Tıpla ilgili olarak XIV asırda yaşamış olan Şeyh Cemâleddîn el-Aksarâyî (1378), İbn Nefs'in Mu'cezu'l-Kânûn'unu Hallu'l-Mu'cez adıyla şerh ederken92 XV. yüzyılın tanınmış hekimlerinden Hacı Paşa (1 413), Şifâu'l-Eskâm ve Devâu'l-A'lâm, Kitâbu't-Teâlim fi't-Tıb, Kitâbu'l-Ferîde, Kitâbu's-Saâde ve'l-İkbâl, Kitâbu't-Teshîl fi't-Tıb ve Müntehâb-ı Şifâ adlı eserleri93 te'lif etmişlerdir.
XIV ve XV. asır hekimlerinden İshak b. Murad, Edviye-i Müfrede ve Havâssu'l-Edviye'yi,94 Taceddîn İbrahim b. Hızır Ahmedî (1412), Tervîhu'l-Ervâh ve Risâle-i fî-Cesedi'l-İnsan'ı,95 Sinoplu Mukbilzâde Mü'min, Zahîre-i Murâdiye ve Miftâhu'n-Nûr fî Hazâinu's-Sürûr'u,96 Şerâfeddîn Sabuncuoğlu (1468), Mücerrebnâme'yi97 ve Akşemseddîn ismiyle meşhur Muhammed b. Hamza (1454)'da Maidetü'l-Hayât'ı98 yazmışlardır.
Dönemin ünlü hekimlerinden Ahi Ahmed Çelebi (1524), Risâle-i Hasâtü'l-Kilye ve'l-Mesâne, el-Fevâdü's-Sultâniye fi'l-Kavâidi't-Tıbbiyye, RisAle fi't-Tıb ve Mesnevî fi't-Tıb adlı eserlerini te'lif etmiştir.99
XVI yüzyıl alimlerinden olup değişik alanlarda eser yazan Kemal Paşa (1533), tıpla ilgili olarak Râhâtu'l-Ervâh fî Def'i Afeti'l-Eşbâh adlı kitabını yazarken100 bu yüzyılın tıp bilginlerinden Kaysûnizâde Mahmûd b. Muhammed (1567), Edviye-i Müfrede, Cevher-i Tıb, el-Dürru'l-Meknûn, Nasihatnâme fi't-Tıb,101 ve Davud b. Ömer el-Antâkî (1599), Tezkiretü Uli'l-Elbâb ve'l-Câmî li'l-Acebi'l-Ucâb, el-Nüzhet fi't-Teşrîh ve Mücerrebât fi't-Tıb102 isimli eserleri kaleme almışlardır.
Fizikle ilgili olarak Alaaddîn el-Kirmânî, Bidâyetü'l-Amel fî Sanâyii'l-Hiyel adlı eserini yazmış103 ve Fatih'e sunmuştur. II. Bayezid devrinde yaşayan Hasan ed-Dihlevî, Risâle-i Mir'âtiyye'yi,104 Muslihiddîn b. Sinan'da er-Risâletü'l-Eflâtûniyye'yi105 te'lif etmişlerdir.
Çok yönlü bilginlerden Takiyyüddîn, Nevru Hadîkatü'l-Ebsâr ve Nûru Hakîkati'l-Enzâr'ı te'lif etmiş, Mekanik konusunda da el-Kevâkibü'd-Dûriye fî Vâdi'l-Benkemâti'd-Devriye ve el-Turuku's-Seniyye fi'l-Âlâti'r-Rûhâniye adlı eserleri yazmıştır.106 Ayrıca Mirim Çelebi'nin Risâle der Ru'yet-i Eşya ve İbn Kemal Paşa'nın Risâle fî Bahsi'l-Hareke adlı eserleri de fizikle ilgilidir. 107
Ali Paşa b. İlyas (1332)'ın Risâle-i Âşık Paşa108 ve Fatih Sultan Mehmed devri alimlerinden Eşrefzâde İznîkî (1469)'nin Mecmûatu'l-Mücerrebât fi'l-Kimya109 adlı eserleri kimyayla ilgilidir.
XVI. yüzyıl ulemasından Mustafa b. Pir Muhammed el Aydınî (1569), Necâtü'l-Ehbâb ve Tuhfetü Zevi'l Elbâb, Ali Çelebi b. Hüsrev (1609), Cevâhiru'l-Esrâr fî Maârif-i Ehcâr, Dîvânu'l-Hikme, Kitâbu'l-Misbâh fî Esrâr-ı İlm-i Miftâh ve Hubeyş b. İbrahim el-Tiflisî'de Beyânu's-Sınaât adlı eserleri yazmışlardır.110
I I. Kitapların Osmanlı Toplumuna Yansıması
Burada örnek şehir olarak XVI. yüzyıl da Bursa'da yaşayan insanların durumu ele alınacaktır. Bu konunun temel kaynağını XVI. asır Bursa tereke kayıtları oluşturmuştur. Tereke, ölen kişinin bıraktığı şeylerdir.111
Buna "Muhallefat" da denir.112 Çoğunlukla "tereke" olarak kullanılan bu tabirin aslı "terike"dir.113 Tereke veya muhallefatın bir başka ismi de "Metrukat"tır.114
Tereke defteri, ölen şahısların bıraktıkları malların tespiti ile bu malların İslam Hukuku'na göre "kassam" tarafından taksim edildiğini gösteren kadı defterleridir. 115 Ölen şahısların tereke kayıtlarına eşyasıyla birlikte kitapları da yazılmaktaydı.
Kitapların adları genellikle isimleriyle yazılırken bazen yazarının ismi, bazen de kitabın adı ve yazarı belirtilmeden "kitâb", "mecmûa", "risâle" veya "kitâb mine'l-hesâb", "kitâb mine'l-fıkıh" gibi ifadelerle belirtilmekteydi. Bu yüzyıla ait terekelerin incelenmesi sonucunda iki yüz kırk sekiz kişinin metrukatında iki binden fazla kitap tespit edildi. Burada ele alınacak kitaplar konuları tespit edilen eserler olacaktır.
Aşağıda adları verilecek olan kitapların metrukat içerisinde kaçar adet bulundukları, ilgili kitabın dipnotundaki belge sayısından anlaşılmaktadır.116
1. Kur'an-ı Kerim
Tereke kayıtlarının büyük çoğunluğunda Kur'an-ı Kerim bulunmaktadır. Kelâm-ı Kadim, Kelâm-ı Şerif, Kelâmullah, Kelâm-ı İzzet ve Mushâf-ı Şerif gibi isimlerle kaydedilen Kur'an-ı Kerim'le birlikte Kur'an-ın okunuşuyla ilgili olarak Havâss-ı Kur'an,117 Kavâid-i Kur'an,118 Kırâat,119 Vukûf-u Secâvendî120 ve Zelletü'l-Kâri121 gibi eserler de bulunmaktadır.
1. Tefsir
Tefsirden, Zemahşerî'nin Keşşâf'ı,122 Kâdı Beyzâvî'nin Tefsir-i Beyzâvî'si,123 Ebu'l-Leys Semerkandî'nin Tefsîr-i Ebu'l-Leys'i,124 Fahreddîn er-Râzî'nin Tefsîr-i Kebir'i,125 Necmüddîn Dâye'nin Tefsîr-i Necmeddîn Dâye'si126 ve İbrahim es-Sa'lebî'nin Keşfü'l-Beyân'ı127 yer almaktadır. Ayrıca adı belli olmayan ve Tefsîr,128 Fârisi Tefsîr129 ve Tefsîr-i Şeyh130 gibi ifadelerle kaydedilen kitapların yanında özellikle Cürcânî ve Taftazânî tarafından Keşşâf üzerine yazılmış şerh ve hâşiyeleri de bulunmaktadır.131
1. Hadis-Sünnet
Hadisle ilgili olarak İbn Muhammed Sağânî'nin Meşâriku'l-Envâr'ı132 ve Şerh-i,133 Begavî el-Ferrâ'nın Mesâbihu's-Sünne'si134 ve Şerhi,135 İmamzâde'nin Şir'atu'l-İslâm'ı,136 ve şerh137 ve Buhâri'nin Sahîh'i138 çok sayıda bulunmaktadır. Bunlardan başka Ehâdis,139 Tercüme-i Ehâdis,140 Esmâu'r-Ricâl,141 Hadîs-i Erbâîn,142 Kitâb fî Beyân-ı Nebi,143 Min Kütüb-i Sitte144 ve Min Kütüb-i Hadis145 isimleriyle kaydedilen eserler de vardır.
1. Fıkıh
Rakam itibarıyla Kur'an-ı Kerim, tasavvuf ve edebiyat kitaplarından sonra üçüncü sırada fıkıh kitapları yer almaktadır. Oldukça çeşitlilik arzeden fıkhî kitaplardan Molla Hüsrev'in Durer-Gurer,146 Kâdîhân'ın Fetâvây-ı Kâdîhân,147 Ebû Hanife'nin Fıkhu'l-Ekber,148 İbn İmâdüddîn'in Fusûl-i İmâdi,149 Ebu'l-Leys Semerkandî'nin Hızânetü'l-Fıkıh150 ve Mukaddime,151 Kürlânî'nin Kifâye,152 Yusuf b. İbrâhim'in Kitâbu'l-Envâ,153 Hafîzuddîn en-Nesefî'nin Menâr,154 Abdullah el-Mevsılî'nin Muhtâr,155 Ahmed b. Muhammed el-Gaznevî'nin Mukaddime-i Gazneviyye,156 Kutbuddîn İznikî'nin Mukaddime-i Kutbeddîn,157 Ahmed es-Sicistanî'nin Münyetü'l-Müftî,158 el-Kaşgarî'nin Münyetü'l-Musallî,159 Sadru'ş-Şerîa'nın Tavdîh,160 Taftazânî'nin Telvîh,161 Hasan Çelebî'nin Hâşiye-i Telvîh162 ve Muhammed b. Ahmed'in Tuhfetu'l-Fukahâ163 adlı eserleri sayısal olarak on'dan az olanlardır.
Yazarları belirtilmeyen Hızânetü'l-Fetâvâ,164 Kitâbu'l-Furu',165 Mecmeu'l-Fetâvâ,166 Telhîsu'l-Menâr,167 Risale-i Fetâva,168 Fıkıh (Farisi),169 Şerh-i Adud,170 Şerh-i Fıkh-ı Ekber,171 Şerh-i Kutbeddîn,172 Şerh-i İhtiyâr,173 Şerh-i Muhtâr,174 Şerh-i Menâr,175 Şerh-i Kudurî,176 Şerh-i Kenz,177 Şerh-i Nukâye178 ve Şerh-i Mecma'179 adlı eserler de fıkıh kitapları arasında yer almaktadır.
Basit ilmihal konularını içeren ve yirmi sekiz tereke kaydında bulunan Kudurî'nin Muhtasâr'ının180 halk arasında en fazla rağbet gören fıkıh kitabı olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca, özellikle medreselerde okutulması dolayısıyla yaygın olan Saatî'nin Mecma'ı181 yirmi dört, Hafîzuddîn en-Nesefî'nin Kenz'i182 on dokuz, Cürcânî'nin Şerh-i Ferâyız'ı183 on altı, Secâvendî'nin Ferâiz'i184 on beş, Burhan eş-Şeria'nın Vikâye'si185 on dört, Merginânî'nin Hidâye'si186 on üç ve Sadru'ş-Şerîa'nın Sadru'ş-Şeria'sı187 on kayıtta bulunmaktadır.
5-Akâid-Kelâm-Felsefe
en-Nesefi'nin Akâid-i Nesefi'si,188 İsfehânî'nin İsfehânî adıyla kaydedilen eseri,189 Adûduddîn İcî'nin Mevâkıf'ı,190 Cürcânî'nin Hâşiye-i Tecrîd,191 Şerh-i Tecrîd192 ve Şerh-i Mevâkıf'ı,193 Taftazânî'nin Şerh-i Akâid194 ve Makâsıt'ı195 ve Hoca Zâde'nin Hâşiye-i Şerh-i Mevâkıf196 adlı kitapları Akâid ve Kelamla ilgili eserleri oluşturmaktadır. Felsefeden ise Hocazâde'nin Tehâfüt'ünün197 yanında İhvân-ı Safa198 adıyla iki kitap bulunmaktadır.
7. Gramer
Gramerle ilgili olarak sarftan İbrahim ez-Zencanî'nin İzzî,199 Ebu Hanife'nin Maksûd,200 Ahmed b. Ali b. Me'sud'un Merah201 ve İbnü'l-Hacib'in Şâfiye'siyle birlikte202 Emsile,203 Tercüme-i İzzi,204 Şerh-i İzzi,205 Şerh-i Maksûd,206 Sarf,207 Şerh-i Sarf208 ve Şerh-i Şâfiye209 adlarıyla da eserler bulunmaktadır.
Nahivden ise İbn Hişam'ın Kavâid-i İrab'ı,210 İbnü'l-Hacib'in Kâfiye'si,211 Mutarrizî'nin Misbâh'ı,212 Birgivî ve Cürcânî'nin Avâmil'i213 ve Tercüme-i Avâmil,214 Mu'ribi Avâmil,215 Şerh-i Avâmil,216 Mu'rib-i Kâfiye,217 Şerh-i Kâfiye,218 Kitâb-ı İlm-i Nahiv,219 Şerh-i Misbâh,220 Şerhi Dîbâce-i Misbâh,221 Şerh-i Dîbâce222 ve Mutavassıt223 isimli kitaplar bulunmaktadır.
7. Belağat
Belağatla ilgili kitaplar, Sekkâkî'nin Miftâhu'l-Ulûm,224 Müezzinî'nin Hâşiye-i Miftâh,225 Cürcânî ve Taftazânî'nin Şerh-i Miftâh,226 yine Taftazânî'nin Muhtasar227 ve Mutavvel228 adlı kitapları ve Telhîsu'l-Miftâh,229 Mufassal,230 Hâşiye-i Mutavvel231 isimli eserlerden oluşmaktadır.
7. Tasavvuf-Edebiyat ve Ahlâk Kitapları
Tasavvuf-Edebiyat ve Ahlâk kitaplarını kesin hatlarıyla birbirinden ayırmak oldukça zordur. Bu sebeple birarada verilmesinin daha uygun olacağı kanaatindeyiz.
Bu konuyla ilgili kitaplar sayı itibarıyla ilk sırada yer almaktadır. Arapça, Farsça ve Türkçeden oluşan bu eserlerin hem avâmın hem de havâssın elinde olduğu görülmektedir.
Müellif adlarına göre yazdığımızda; Ahmed b. Y. el-Enbârî'nin Ravdtü'l-Mürîdîn,232 Ebû Ali b. Miskeveyh'in Fevzü'n-Necât,233 Bûsirî'nin Kasîde-i Bürde,234 Cafer Çelebî'nin Hevesnâme-i Cafer,235 Câmi'nin Baharistan,236 Nefahâtü'l-Üns,237 Vâmık u Azra,238 Şevâhid-i Nübüvvet,239 Münşeât-ı Câmi,240 ve Dîvan-ı-Câmi,241 Ebu'l-Leys Semerkandî'nin Bustânu'l-Ârifin,242 Fahruddîn-i Irâkî'nin Lemaât,243 Ferîduddîn Attâr'ın Mantîku't-Tayr,244 Tezkiretü'l-Evliyâ,245 ve Musibetnâme,246 Gazalî'nin İhyâ-u Ulûmiddîn,247 Kimyây-ı Saâdet,248 ve Bidâyetü'l-Hidâye,249 Hacı Bektaş-ı Velî'nin Makâlât,250 Harîrî'nin Makâmât-ı Harîrî,251 Hâtifi'nin Heft Peyker,252 İbn Arabî'nin Fusûsu'l-Hikem,253 ve İnşâu'd-Devâyir,254 Lâmiî'nin Ferhadnâme,255 Hüsn ü Dil,256 Kûy-i Çevgân,257 Münşeât-ı Lâmiî,258 Tercüme-i Nefahât,259 Vîs u Ramin,260 ve Yûsuf u Zelîha,261 Mevlânâ'nın Mesneî,262 ve Fîh-i mâ Fîh,263 Muhammed b. Eyyûb'un Fetâvâyı Sûfiyye,264 Muhammed b. İ.Konevî'nin Miftâhu'l-Gayb,265 Muhammed el-Kalabâdî'nin Risâle-i Taarruf,266 Necmüddîn-i Dâye'nin Mirsâdü'l-İbâd,267 Nizâmî'nin Hamse-i Nizâmî,268 Mahzenü'l-Esrâr269 ve Hüsrev ü Şîrin,270 Sa'dî'nin Külliyât-ı Sa'dî271 ve Gülistân,272 Salman'ın Külliyât-ı Salman,273 Senâî'nin Külliyât-ı Senâî,274 Süheylî'nin Kasîde-i Ayniyye,275 Serrâc Tûsi'nin Lum'a,276 Şebisterî'nin Gülşen-i Râz,277 Şihâbuddin Hamedânî'nin Zahîretü'l-Mülûk,278 Şeyh Hüsameddîn'in Esrâru'l-Ârifîn,279 Sinan Paşa'nın Marifetnâme,280 Sühreverdî'nin Avârifü'l-Maârif,281 Süleyman'nin Mevlîd,282 Sultan Veled'in Maârîf-i Sultan Veled,283 Yazıcıoğlu Mehmed'in Muhammediyye,284 Zeynüddîn el-Hâfî'nin Risâle-i Kudsiyye285 adlı eserleri devrin tasavvufî-edebî ve ahlâkî kitaplarının büyük çoğunluğunu oluşturmaktadır.
Ayrıca yazarlarını tespit edemediğimiz Fütüvvetnâme,286 Gunyetu'l-Evliyâ,287 Şerh-i Fusûs,288 Şerh-i Gülistân,289 Şerh-i Lemaât,290 Şerh-i Mesnevî,291 Şerh-i Kasîde-i Bürde,292 Şerh-i Kasîde,293 Kıyafetnâme,294 Tasavvuf,295 Necâtü'z-Zâkirîn296 ismli eserlerle birlikte peygamber kıssalarını, kahramanlıkları, aşkları ve menkıbeleri konu edinen Leylâ vu Mecnûn,297 Kasas,298 Kıssa-i Semek,299 Kıssa-i Yûsuf,300 Hikâye,301 Cönk,302 Battal Gâzi,303 Destân,304 Menâkıb-ı Bahâeddîn,305 Menâkıb-ı Ebû Hanife,306 Menâkıb-ı Eimme,307 Menâkıb-ı Hüseyn,308 Mev'ize309 gibi adlarla kaydedilen çok sayıda eserin varlığını da görmekteyiz.
Bunlardan başka Dîvân-ı Ahmed Paşa,310 Dîvân-ı Âşık Paşa,311 Dîvân-ı Celâl,312 Dîvân-ı Dehlevî,313 Dîvân-ı Enverî,314 Dîvân-ı Evhadî,315 Dîvân-ı Fârisi,316 Dîvân-ı Hâfız,317 Dîvân-ı Hasan,318 Dîvân-ı Hüsrev,319 Dîvân-ı Kâni,320 Dîvân-ı Kâsım,321 Dîvân-ı Kemâl,322 Dîvân-ı Lâmiî,323 Dîvân-ı Necâtî,324 Dîvân-ı Nizâmî,325 Dîvân-ı Salman326 ve Dîvân-ı Şehî327 gibi çok sayıda divanında XVI asır insanı tarafından okunduğu anlaşılmaktadır.
10. Tarih
XVI. yüzyıl Bursa toplumunun elindeki tarih kitaplarını İbn Hişâm'ın Siyer-i Nebi'si,328 Taberî'nin Târih-i Taberî'si,329 Nizamülmülk'ün Siyerulmülûk'ü,330 Ahmedî'nin İskendernâme'si,331 Enverî'nin Düsturnâme'si,332 Ahmed b. Ebu Bekir'in Kuzîde'si,333 Âşıkpaşazâde'nin Tevârih-i Âli Osman'ıyla334 birlikte müelliflerini bilemediğimiz Feth-i İstanbul,335 Futûh-u Mısır,336 Kitâb-ı Târihât,337 Tevârîh-i Timur,338 Sîretnâme,339 Siyer-i Sağir340 ve Vakâyık'ul-Ahbâr341 adlı eserler oluşturmaktadır.
11. Lugat
Lügatle ilgili olarak Ahterî'nin Lugatı-ı Ahterî,342 Halimî'nin Lugat-ı Halimî,343 Cevherî'nin Lugat-ı Sıhâh-ı Cevherî,344 Şâhidî'nin Lugat-ı Şâhidî,345 Cürcânî'nin Tâ'rifât'ının346 yanında Lugat-ı Tercüme-i Sıhâh,347 Kâmus,348 Kânunu'l-Lugat,349 Lugat,350 Lugat-i-Ef'al,351 Lugat-ı Esmâ ve Ef'al,352 Lugat-ı Fârisi,353 Lugat-ı Fıkıh,354 Lugat-ı Izzî,355 Lugat-ı Müncit,356 ve Lugat-ı Sıbyan357 adlarıyla terekelere kaydedilen eserler görülmektedir.
11. Tıp
Tıpla ilgili olarak İbn Sina'nın Kânun,358 Demirî'nin Hayâtü'l-Hayavân,359 Yahya b. İsa'nın Minhâcü'l-Beyân,360 İbnü'n-Nefs'in Mu'cez,361 İbn Baytar'ın Müfredât-ı İbn Baytar,362 Hacı Paşa'nın Şifâ363 ve Teshîl,364 Hasan Ali b. İsa'nın Takvîmu'l-Ebdân,365 İbn Batlan'ın Takvîmu's-Sıhha mine't-Tıb366 ve Mümin b. Mukbil'in Zahîre-i Murâdiyye367 adlı kitapları göze çarpmaktadır. Bunlardan başka Baytarnâme,368 Edviye-i Ed'iyye,369 İlm-i Tıbdan,370 İhtiyârât mine't-Tıb,371 Kitâbu't-Tıb,372 Mine't-Tıb,373 Minhâcu't-Tıb,374 Minhâc,375 Şerh-i Mu'cez,376 Risâle-i İlm-i Tıb377 ve Tıbb-ı Nebevi378 adlarıyla yazılan ancak müellifini bilemediğimiz eserler de vardır.
11. Mantık
Mantıktan en-Nesefî'nin Mukaddime-i Burhâniye,379 Sirâcüddîn Mahmûd'un Metâliu'l-Envâr,380 Hüsâm-ı Kâti'nin Hüsam-ı Kâti,381 Necmüddîn Ömer'in Şemsiyye382 ve Cürcânî'nin Hâşiye-i Küçük383 ve Hâşiye-i Metâli384 eserlerinin yanında Hâşiye-i Tasdîkât,385 İsagoci,386 Mantık,387 Şerh-i Metâli,388 Şerh-i Şemsiyye,389 Şerh-i Mantık,390 Tasavvur-u Tasdîkât,391 Telhîsü'l-Metâli392 ve Kitâb-ı Ali-Mantıktan393 gibi yazarını tespit edemediğimiz eserler görünmektedir.
11. Astronomi-Matematik
Astronomi ve matematikten Uluğ Bey'in Zîc'i,394 Zekeriya Kazvînî'nin Acâibu'l-Mahlûkât'ı,395 Çağminî'nin Mulahhas'ı,396 Ali Kuşçu'nun Hâşiye-i Ali Kuşçu397 ve İlm-i Heyet398 adıyla kaydedilen eseri ve Yazıcıoğlu Selahaddîn'in Melhame'siyle birlikte399 Farisi Risale-İlm-i Hesab,400 Heyetten Risâle,401 İlm-i Nücûmdan Risâle,402 Kitâb (Mine'l-Hesap),403 Kitâb-ı Metni Hey'et,404 Mevâkıbu'n-Nücûm,405 Mücelled-İlm-i Hesab,406 Risâle-i Hey'et407 ve Tabsire fî İlm-i Hey'et408 adlarıyla kaydedilen kitaplar da dikkatimizi çekmektedir.
Yukarıda belirtilen kitapları konularına göre oranladığımızda aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır.
Tablo 1: Çeşitli İlim Dallarına Göre Kitap Sayıları ve Oranları.
İlim dalı Kitap sayısı Kitap sayısı oranı (%)
Kur'an ve Kur'an Okunuşu 268 18.3
Tefsir40 2.71
Hadis-Sünnet 64 4.34
Fıkıh 241 16.37
Akâid-Kelâm 46 3.12
Felsefe 11 0.74
Gramer 125 8.49
Belağat 39 2.64
Tasavvuf-Ahlâk, Edebiyat 363 24.66
Tarih 39 2.64
Lugat 62 4.21
Tıp 58 3.94
Mantık 50 3.39
Astronomi-Matematik 27 1.83
Toplam 1.472 99.93
Kitap sahibi 248 kişiden 199'u erkek 49'u kadındır. 199 erkekten 41'i azatlı köle ve 49 kadından 8'i azatlı cariyedir. Yine 248 kişiden 17'si ilmiye sınıfından 103'ü esnaf ve geri kalan 128'i ise muhtelif sınıflardan oluşmaktadır.
İlmiyye Mensupları
Tereke kayıtlarında bazı şahısların isimlerinin önünde müderris, mevlana, şeyh, imam gibi ifadeler kullanılmaktadır. Bunlardan bazılarının XVI. asırda müderris olduğu, hangi medresede görev yaptıklarının yazılı olmasından409 anlaşılıyor. Ayrıca metrukatında kendisine herhangi bir unvan verilmediği halde, sahip olduğu kitaplarının gerek çokluğu, gerekse özellikleri dikkate alınarak ulema sınıfından olduğunu söyleyebileceğimiz şahıslar da vardır.
XVI. yüzyıl Bursa'sına ait tespit ettiğimiz kitapların büyük çoğunluğunu ilmiyyeye mensup kişilerin sahip oldukları eserler oluşturmaktadır. Bunların metrukatında yer alan kitapların özelliklerini daha iyi anlayabilmek için, bu yüzyılda yaşamış olan bir alimin kitaplarını liste halinde vermek faydalı olacaktır.
Sultan Murâd Mahallesinde ikâmet eder iken H. 939 yılında vefat eden ve Müftî Medresesi'nde müderrislik yapan Mevlânâ Mustafa Çelebi b. Mehmed'in metrûkatında şu kitaplar yer almaktadır: 410
Tefsîr-i Kâdî (2cilt), Mesâbîh, Hidâye (2 cilt), Sihâh-ı Cevherî, Sarf, Şerh-i Ferâiz li's-Seyyid, Şerh-i Miftâh li's-Seyyid, Şerh-i Mecma'li Musannif, Şerh-i Miftâh li's-Sadeddîn, Şerh-i Mecma', Sadru'ş-Şerîa, Şerh-i Vikâye, Yakup Paşa, Tevfîk-i Vikâye, Kudurî, Dürer Gurer, Diğer Kudurî, Hâşiye-i Mutavvel-li Hasan Çelebi, Şerh-i Mevâkıf, Şerh-i Menâr, Muhtasâr-ı Telhis, Şerh-i Lübâb,
Yûsuf-u Zelîha li İbn Kemal Paşa, Şerh-i Metâli, Tasavvurât-ı Sadeddîn ve Tasdîkât, Külliyyât-ı Selmân, Şerh-i Ebyât-ı Îzah, Şerh-i Makâsıd, Hâşiye-i Sadru'ş-Şerîa, Gülistân, Dîvân-ı Celal, Hüsrev u Şirin, Şerh-i İhtiyâr, Sadru'ş-Şerîa, Hâşiye-i Metâli, Mu'cez, Şerh-i Miftâh, Münşeât-ı Hoca, Hâşiye-i Çelebi li Mutavassıt, Hâşiye-i Küçük li Sadeddîn, Hâşiye-i Mutavvel, Hatipzâde, Şâfiye fî Şerh-i Kâfiye, Seyyid Abdullah, Hâşiye-i Şerh-i Mevâkıf li Hasan, Metn-i Miftâh, Hâşiye-i Telvîh li Hasan Çelebi, Muînu'l-Hukkâm, Kitâbu'l-Envâr li Mezhebi'ş-Şâfiî, Ali Kûşî, Mutavvel, Mutavassıt, Hâşiye-i Tecrîd, Şerh-i Miftâh li'l-Allâme, Bidâye, Şerh-i Mevâkıf, Kâfiye, En'am maa Evrâd, Zîc, Şerh-i Mesâbîh, Tâbirnâme, Türessil, Metn-i Mecma', Metn-i Makâsıd, Şerh-i Tecrîd, Telhîs-i Miftâh, Hâşiye-i Şerh-i Miftâh li'l-Müezzinî, Telhîs, Telvîh, Şerh-i Akâid, Mufassal, Hâşiye-i Envâr ala Mezhebi'ş-Şâfiî, Seyyid Abdullah İsfehânî, Hevesnâme-i Cafer, Dîvân-ı Ahmed Paşa, İskendernâme, Dîvân-ı Necâtî, Sıhâh-ı Acem, Tezkiretü'l-Evliya li Sinan Paşa, Dîvân-ı Hâfız, Şerh-i Dîbâce-i Mesâbih, Şerh-i Metâli, Şerh-i Merâh li Hasan Paşa, Şerh-i Fıkh-ı Ekber li Dinkoz, Hâşiye-i Ali Kuşçu maa Resâil, Gunye, Hâşiye-i Metâli, Tabsıra fî İlm-i Hey'et, Ziyâdât-ı Kâdîhân, Gazaliyyât-ı Şuarâ, Şerh-i Mevâkıf, Şerh-i Metn-i İbnu'l-Hacib, Hüsrev u Şîrîn, Husâm-ı Kâti, Hâşiye-i Şerh-i Mevâkıf li Hocazâde, Hey'etten Bir Risâle, Kitâb-ı Manzum, Pâre-i Sihâh-ı Cevherî, Kenz, Evrâk-ı Hâşiye-i Keşşâf li's-Seyyid, Fârisi Mevâız, Pâre-i Şerh-i Câmiu'l-Kebîr, Metn-i Mevâkıf li Adûdiddîn, Dîvân-ı Kemal, Risâle-i Ali Kuşçu fi İlm-i Hey'et, Hâşiye-i Metâli, Şerh-i Kutbeddîn maa Hâşiye-i Küçük, Misbâh maa Şerh-i Dîbâce, Kitâb mine'l-Hey'et, Şerh-i İzzî li'z-Zencânî, Hâşiye-i Metâli, Kitâbu'l-Ahlâk, Risâle Mine't-Tasavvuf, Hâşiye-i Şerh-i Metâli li Mevlâna Ahmed, Tali'i Mevlid, Mesâbih maa Mu'rib-i Kâfiye, Resâil, Dîvân-ı Câmi, Mesâbîh-i Sinan Paşa, Maksûd.
Yukarıda kitapları liste halinde verilen müderrisin eserlerinden deaçıkça görüldüğü gibi, o dönemde yaşayan bir alim, dini ilimler başta olmak üzere edebiyat, tarih, felsefe, astronomi, matematik, tıp gibi akli ve fenni birçok değişik ilim dalında eser okumaktaydı. Kitapları, içeriği bakımından avâmın ve havâssın okuduğu eserler diye ikiye ayıracak olursak, her iki türün de ulema tarafından okunduğu görülmektedir.
XVI. yüzyıl Bursa halkından büyük bir kısmının dokuma sanayii başta olmak üzere, ticaretle uğraştığı bilinen bir gerçektir. Aynı yüzyılda Bursa'da bin ipek tezgahının bulunması411 bunun açık bir delilidir. Bu durum tereke kayıtlarında açıkça müşahede edilmektedir.
Terekeler yazılırken, metrûkat sahiplerinin hangi işlerle uğraştıkları zaman zaman kaydedilmesine rağmen, çoğunlukla belirtilmemiştir. Ancak Metrukatının özelliklerine bakarak, büyük bir ihtimalle ticaretle uğraştığını söyleyebileceğimiz birçok şahısa rastlanmıştır. Eşyası arasında özellikle çok miktarda kumaş bulunan, çok sayıda köle ve cariyeye sahip olan kişilerin esnaf olması kuvvetle muhtemeldir.
Çok sayıdaki tereke kaydında "Hoca" ifadesine rastlanmıştır. "Hoca" kelimesi dini zümrelere mensup olanlara verilen isim olmasına rağmen, özellikle Osmanlı'nın ilk dönemlerinde büyük tüccar, patron ve müteşebbislere denilmekteydi.412 İsimlerinin başında geçen hoca kelimesinden ve sahip olduğu eşyanın özelliğinden hareketle XVI. yüzyılda kitap sahipleri olarak tespit ettiğimiz 248 kişiden 103'nün esnaf olduğunu söylememiz mümkündür.
Esnaf'ın sahip olduğu kitaplar, Kur'an-ı Kerim başta olmak üzere çoğunlukla Mumammediyye, Mevlîd, Kudurî, En'âm, Evrâd gibi halkın elinden düşürmediği ve daha çok insanların ahlâkının güzelleşmesine katkıda bulunan, iç dünyasına hitap eden eserlerden oluşmaktadır. Bununla birlikte, çeşitli ilim dallarına ait olan eserlere sahip olanlara da rastlanmaktadır.
Esnaf sınıfının bu kitaplarla olan ilişkileri onların ticaret ahlâkı konusunda bize müspet fikirler vermektedir. O devirde "ahi" teşkilatının bir ölçüde hâlâ varlığını devam ettirdiği ve ahilerin ahlâki eğitime önem verdikleri bilinmektedir.
Kadınlar
İncelediğimiz sicillerde çok sayıda kitap sahibi kadınlara da rastlanmıştır. Kadınların büyük çoğunluğunun sadece Kur'an-ı Kerim'e sahip oldukları görülmektedir. Bununla beraber Muhammediyye,413 Tezkiretü'l-Evliyâ,414 Hamâyıl,415 Mevlîd,416 Mesnevî417 ve sadece "Kitâb" ismiyle kaydedilen eserlere sahip olan birçok hanım da vardır.
XVI. asır Bursa'sındaki kadınların en azından Kur'an-ı Kerim başta olmak üzere günlük hayatlarında lazım olan, dini ve ahlâki konuları içeren kitaplar okuduklarını söylememiz mümkündür.
Azatlı Köle ve Cariyeler
XVI. yüzyıl da Bursa'da yaşayan halk, özellikle esnaf, işlerinde köle ve cariyeleri çalıştırmaktaydılar.418 Bu durum esnafın metrukatında bulunan çok sayıda köle ve cariyenin var oluşundan anlaşılmaktadır. Azatlı köle ve cariyeler, bir müddet çalıştıktan sonra mükâtebe yoluyla efendileri tarafından âzad ediliyorlar ve bunlar daha sonra iş sahibi olabiliyorlardı. Terekelerde çok sayıda "atik=azatlı köle" veya "atîka= azatlı cariye" yer alması da bunu gösteriyor. Babalarından "Abdullah" diye söz edilen pek çok kişinin de "atik" Veya "atîka" olduğunu söyleyebiliriz.
XV. ve XVI. yüzyılda binlerce köle âzad edilmiştir. Âzat edilen kölelerin %90' ı Müslüman olurken, %10'u eski dinlerini tercih etmişlerdir.419
Azatlı köle ve cariyelerin büyük çoğunluğunun sahip olduğu tek kitap Kur'an-ı Kerim'dir. Bununla birlikte Muhammediyye, Hamâyıl gibi daha çok avamın okuduğu kitaplar da zaman zaman bu sınıfın metrûkatında görülmektedir.
İncelediğimiz dönemde özellikle bazı yazarların kitaplarının daha çok olduğu görülmektedir. Bu kitaplardan bir kısmının medrese ile alakası olmasından dolayı, diğer önemli bir kısmının ise, halkın ihtiyaçlarını daha sade ve pratik yollardan gidermesi ve onların iç dünyalarına hitap etmesi sebebiyle çok okunduğu söylenebilir. Kitapları çok okunan müellifler, fikirleriyle toplumu yönlendiren, onların inanç, düşünce ve davranışlarının şekillenmesine önemli katkıda bulunan şahsiyetler olarak karşımıza çıkmaktadırlar.
XV. yüzyıl, Osmanlı Devleti'nde henüz matbaanın kullanılmadığı bir dönemdir. Bu durum, ister istemez kitap fiyatlarının artmasına yol açmıştır. Buna rağmen XVI. yüzyılda, Bursa'da hemen her sınıf insanın kitap okuduğunu tespit etmiş bulunuyoruz. Sadece ilmiyye mensuplarının değil, esnaf, kadın, azatlı köle ve cariyelerin terekeleri arasında bile kitap bulunması, bu dönemde, Bursa halkının her kesiminde, kitabın önemli bir yer tuttuğunu göstermesi bakımından dikkat çekicidir.
1 İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde ilim, İstanbul, 1997, I, 130.
2 Abay, Muhammed, "Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir ile İlgili Eserler Bibliyografyası", Dîvan, Yıl. 4, Sy. 6, 1999/1, s. 2498-303.
3 Bursa'lı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 133, 3I, 90; Ateş, Süleyman, "Osmanlı Müfessirleri", Osmanlı, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, VIII, 144; Abay, agm. 295.
4 Ateş, a.g.m., 144.
5 Mehmed Tahir, a.g.e., I, 341; Ateş, a.g.m., 146.
6 Mehmed Tahir, a.g.e., I, 225; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilatı, TTK Ankara 1988, s. 235; Ateş, a.g.m., 151.
7 Mehmed Tahir, a.g.e., 5 I, 40; Ateş, a.g.m., 152.
8 Mehmed Tahir, a.g.e., I, 265; Öz, Mustafa, "Aksarâyî", DİA, İstanbul 1993, VII, 308; Cici, Recep, Osmanlı Devleti'nde İslam Hukuku Çalışmaları, Arasta, Bursa 2001, s. 65.
9 Mehmed Tahir, a.g.e., I, 219; Cici, a.g.e., 69.
10 Katip Çelebi, Keşfu'z-Zünûn, İstanbul 1970, II, 1804; Mehmed, Tahir, a.g.e, I, 144; Öksüz, Y. Ziya, "Kutbeddîn b. Muhammed İznikî ve Mukaddime-i Kutbeddîn", Tayyip Okiç Armağan, Ankara 1978, s. 228; Cici, a.g.e 88.
11 Dindar, Bilal, "Bedreddin Simâvî", DİA, İstanbul 1992, V, 334; Cici, Recep, a.g.e 95.
12 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 256; Cici, a.g.e, 156.
13 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, TTK, Ankara 1972, II, 82; Cici, a.g.e, 171.
14 Mehmed Tahir, a.g.e I, 292; Babinger F. "Hüsrev", İA, İstanbul 1964, V (I), 606; Uzunçarşılı, a.g.e, II, 657; aynı mlf. İlmiye Teşkilatı, s. 229.
15 Mehmed Tahir, a.g.e I, 320.
16 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 225.
17 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 477.
18 Uzunçarşılı, a.g.e, s. 229.
19 Yazıcıoğlu, M. Said, "Osmanlı Dönemi Türk Kelam Bilginleri", Osmanlı, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, VIII, 179.
20 Mecdi Mehmed Efendi, Hadâiku'ş-Şakâik, İstanbul 1989, s. 113, 114; Yazıcıoğlu, a.g.m., 179; Yavuz, S. Sabri, "Osmanlı İlim Hayatında Bir Bürokrat: Hızır Bey (1407-1459) " Osmanlı, VIII, 97.
21 Yazıcıoğlu, a.g.m. 180.
22 Uzunçarşılı a.g.e, s. 230; Yazıcıoğlu, a.g.m., 179.
23 Yazıcıoğlu, a.g.m., 181.
24 Mecdi Mehmed Efendi, a.g.e, 161; Yazıcıoğlu, a.g.m., 181.
25 Parmaksızoğlu, İsmet, İ. A, İstanbul 1950, VI, 506,; Yazıcıoğlu, a.g.m., 182.
26 Timurtaş, F. Kadri, "Türkiye Edebiyatı (XIII-XV. Yüzyıllar) ", Türk Dünyası El Kitabı, Ankara 1992, III, 111; Özkan, Mustafa, "Gülşehrî", DİA, İsyanbul 1996, XIV, 250.
27 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 109; Timurtaş, a.g.e, s. 112; Kut, Günay, "Âşık Paşa", DİA, IV, 1.
28 Kâtib Çelebi, Keşfü'z-Zünûn, I, 86; Mehmed Tahir, a.g.e, II, 73; Kut, Günay, "Âhmedî", DİA, II, 165.
29 Mehmed Tahir, a.g.e, II, 171; Timurtaş, a.g.e, s. 116; Kut, Günay, "Ahmed Dâî", DIA, İstanbul 1989, II, 57.
30 Timurtaş, a.g.e, s. 117.528; Pala, İskender, "Mevlid-i Şerîf", Osmanlı Ansiklopedisi, I, 156; Kara, Mustafa, "XIV ve XV.Yüzyıllarda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar", U. Ü. I. F. D., Bursa 2000, c. 8, sy. 8, s. 43.
32 Katip, Çelebi, a.g.e, II, 1618; Uzun, Mustafa, "Muhammediyye", O. A, İstanbul 1993, II, 100-101; Kara, agm, s. 45.
33 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 17; Timurtaş, a.g.e, s. 127; Kara, a.g.m., s. 46.
34 Uzunçarşılı, a.g.e, 230; Timurtaş, a.g.e, s. 128; Kara, a.g.m., s. 48.
35 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 16; Timurtaş, a.g.e, s. 128; Kara, a.g.m., s. 46.
36 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 13; Kara, a.g.m., s. 46.
37 Kara, agm, s. 37-58.
38 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 346; Uzunçarşılı, a.g.e, 234.
39 İpekten, H., Isen, M., "XVI. Yüzyıl Divan Edebiyatı", Türk Dünyası El Kitabı, Ankara 1992, III, 140-141.
40 Mehmed Tahir, a.g.e, II, 492; Öcalan, H. Basri, Bursa'da Tasavvuf Kültürü (XVII. Yüzyıl), Bursa 2000, s. 241.
41 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 400; Uzunçarşılı, a.g.e, 234; İpekten, H., İsen, M., a.g.e., s. 137.
42 Babinger, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (çev. Coşkun Üçok), Kültür Bakanlığı Yay. Ankara 2000, s. 11; İpşirli, Mehmet, "Osmanlı Tarih Yazıcılığı", Osmanlı, Ankara 1999, VIII, 247.
43 Babinger, a.g.e, 12; İpşirli, a.g.m., 247; Kut, Günay, "Ahmedî", DİA, II, İstanbul 1989, 165; Öztürk, Nejdet, "Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı Üzerine", Ankara 1999, VIII, 257.
44 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 332; Babinger, a.g.e, 21; Öztürk, a.g.m., 257.
45 Öztürk, a.g.m., 257.
46 Babinger, a.g.e, 38; Özcan, Abdülkadir, "Aşık Paşazâde", DİA, İstanbul 1991, IV, 6.
47 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 150; Babinger, a.g.e, 42.
48 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 180; Babinger, a.g.e, 25.
49 Babinger, a.g.e, 42; Öztürk, a.g.e, 258.
50 Babinger, a.g.e, 51.
51 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 223; Babinger, a.g.e, 68; Parmaksızoğlu, a.g.m., VI, 565; Öztürk, a.g.m., 258.
52 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 132; Babinger, a.g.e, 89; Öztürk, agm, 258.
53 Babinger, a.g.e, 113.
54 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 68; Babinger, a.g.e, 150.
55 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 66; Babinger, a.g.e, 137.
56 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 86; Babinger, a.g.e, 141; Kütükoğlu Bekir, "Ali Mustafa Efendi", DİA, İstanbul 1989, II, 415; Öztürk, a.g.m., 259.
57 Adıvar, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 1982, s. 34; Şeşen, Ramazan, "Osmanlılarda Coğrafya", Osmanlı, Ankara 1999, VIII, 322.
58Adıvar, a.g.e, s. 86; İzgi, a.g.e, II, 256; İhsanoğlu, Ekmeleddin, "Osmanlı Bilim Literatürü", Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, II, s. 410; Kazancıgil, Aykut, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yay., İstanbul 1999, s. 138; Yurdaydın, H. Gazi, "Düşünce ve Bilim Tarihi (1300-1600) ", Türkiye Tarihi, Cem Yayınevi, İstanbul 1995, II, 259.
59 Adıvar, a.g.e, s. 86; İzgi, a.g.e, II, 256; Kazancıgil, a.g.e, s. 138; Yurdaydın, II, 259.
60 Adıvar, a.g.e, s. 96; İhsanoğlu, a.g.e, II, 411.
61 Adıvar, a.g.e, s. 94; İzgi, a.g.e, II, 243; Şeşen, agm, 322.
62 Adıvar, a.g.e., s. 93; İzgi, a.g.e., II, 262; İhsanoğlu, a.g.e., II, 409; Kazancıgil, a.g.e., s. 140.
63 Adıvar, a.g.e., s. 111; İhsanoğlu, a.g.e., II, 409.
64 İhsanoğlu, a.g.e., II, 409.
65 İhsanoğlu, a.g.e., II, 412.
66 İhsanoğlu, a.g.e., II, 389.
67 Adıvar, a.g.e., s. 19; İzgi, a.g.e., I, 373; İhsanoğlu, a.g.e., II, 368; Kazancıgil, a.g.e., s. 35; Yurdaydın, II, 238.
68 İhsanoğlu, a.g.e., II, 368.
69 İzgi, a.g.e., I, 424; İhsanoğlu, a.g.e., II, 369; Kazancıgil, a.g.e., s. 58; Kut, Günay, "Âhmed Dâî", DİA, İstanbul 1989, II, 57.
70 Adıvar, a.g.e., s. 48; İzgi, a.g.e., I, 392-393; İhsanoğlu, a.g.e., II, 378; Kazancıgil, a.g.e., s. 92-93, Yurdaydın, II, 245; Aydın, Cengiz, "Ali Kuşçu", DİA, İstanbul 1989, II, 409.
71 İhsanoğlu, a.g.e., II, 370.
72 Adıvar, a.g.e., s. 49.
73 İhsanoğlu, a.g.e., II, 380; Kazancıgil, a.g.e., s. 94.
74 Mehmed Tahir, a.g.e., I, 272; Adıvar, a.g.e., s. 29; İzgi, a.g.e., II, 135; İhsanoğlu, a.g.e., II, 380; Kazancıgil, a.g.e., s. 75.
75 İzgi, a.g.e., I, 427; İhsanoğlu, a.g.e., II, 399.
76 İhsanoğlu, a.g.e, II, 390.
77 Adıvar, a.g.e, s. 85 vd.; İhsanoğlu, a.g.e, II, 394; Kazancıgil, a.g.e, s. 138.
78 İhsanoğlu, a.g.e, II, 391-92.
79 İhsanoğlu, a.g.e, II, 391.
80 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 298; Adıvar, a.g.e, s. 61-63; İhsanoğlu, a.g.e, II, 392; Kazancıgil, a.g.e, s. 106.
81 Adıvar, a.g.e, s. 103-108; İhsanoğlu, a.g.e, II, 399-401; Kazancıgil, a.g.e, s. 128; Yurdaydın, a.g.e, II, 267.
82 Adıvar, a.g.e, s. 19; İzgi, a.g.e, I, 298; İhsanoğlu, a.g.e, II, 366-67; Kazancıgil, a.g.e, s. 35; Yurdaydın, a.g.e, II, 238.
83 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 283; Adıvar, a.g.e, s. 28; İhsanoğlu, a.g.e, II, 368; Yurdaydın, a.g.e, II, 241.
84 Adıvar, a.g.e, s. 48-49; İzgi, a.g.e, I, 224; İhsanoğlu, a.g.e, II, 376; Kazancıgil, a.g.e, s. 93; Yurdaydın, II, 245.
85 Mehmed Tahir, a.g.e, II, 223; Adıvar, a.g.e, s. 49-50; İhsanoğlu, a.g.e, II, 378.
86 İhsanoğlu, a.g.e, II, 385.
87 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 252; Adıvar, a.g.e, s. 98; İhsanoğlu, a.g.e, II, 385.
88 Mehmed Tahir, a.g.e, II, 11; Adıvar, a.g.e, s. 58; İzgi, a.g.e, I, 299; İhsanoğlu, a.g.e, II, 388; Yurdaydın, a.g.e, II, 249.
89 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 150; Adıvar, a.g.e, s. 95; İhsanoğlu, a.g.e, II, 388; Kazancıgil, a.g.e, s. 146; Yurdaydın, a.g.e, II, 264.
90 Mehmed Tahir, a.g.e, II, 77; İhsanoğlu, a.g.e, II, 388.
91 Adıvar, a.g.e, s. 104; İhsanoğlu, a.g.e, II, 398.
92 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 265; Şevki Osman, Beşbuçuk Asırlık Türk Tebabet Tarihi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1991, s. 179; İzgi, a.g.e, II, 52; İhsanoğlu, a.g.e, II, 371; Kazancıgil, a.g.e, s. 102; Yurdaydın, a.g.e, II, 240.
93 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 211-213; Şevki, a.g.e, s. 179-180; İzgi, a.g.e, II, 84; İhsanoğlu, a.g.e, II, 370; Kazancıgil, a.g.e, s. 50.
94 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 203; Adıvar, a.g.e, s. 20; Şevki, a.g.e, s. 176; İzgi, a.g.e, II, 43; İhsanoğlu, a.g.e, II, 371.
95 Adıvar, a.g.e, s. 26; Kut, Günay, "Âhmedî", DİA, İstanbul 1989, II, 165; İhsanoğlu, a.g.e, II, 371.
96 Mehmed Tahir, a.g.e, III, 235; Şevki, a.g.e, s. 203; İhsanoğlu, a.g.e, II, 372.
97 Mehmed Tahir, a.g.e, II, 220; Şevki, a.g.e, s. 186; İzgi, a.g.e, II, 20; İhsanoğlu, a.g.e, II, 381; Yurdaydın, a.g.e, II, 246.
98 Mehmed Tahir, a.g.e, I, 12-14; Şevki, a.g.e, s. 1172; İhsanoğlu, a.g.e, II, 381; Köprülü, O. F., Uzun, M., "Akşemseddin", DİA, İstanbul 1989, II, 299.
99 Şevki, a.g.e, s. 186; İhsanoğlu, a.g.e, II, 383; Bayat, Ali Haydar, "Ahi Çelebi, Mehmed", DİA, İstanbul 1988, I, 528.
100 İhsanoğlu, a.g.e, II, 403.
101 İhsanoğlu, a.g.e, II, 403.
102 Adıvar, a.g.e, s. 117; İzgi, a.g.e, II, 180; İhsanoğlu, a.g.e, II, 405; Yurdaydın, a.g.e, II, 269.
103 İzgi, a.g.e, II, 131; Kazancıgil, a.g.e, s. 107; Topdemir, Hüseyin Gazi, "Osmanlılarda Fizik Çalışmaları", Osmanlı, Ankara 1999, VIII, 446.
104 İzgi, a.g.e, II, 129; Kazancıgil, a.g.e, s. 107.
105 İzgi, a.g.e, II, 168; İhsanoğlu, a.g.e, II, 406; Topdemir, a.g.m., 446.
106 İzgi, a.g.e, II, 128, 132; İhsanoğlu, a.g.e, II, 401; Topdemir, a.g.m., VIII, 447-49.
107 İhsanoğlu, a.g.e, II, 406.
108 İzgi, a.g.e, II, 147; İhsanoğlu, a.g.e, II, 374.
109 İzgi, a.g.e, II, 128, 167; İhsanoğlu, a.g.e, II, 384.
110 İhsanoğlu, a.g.e, II, 406.
111 Cürcanî, Ta'rifat, İstanbul 1300, s. 38; Sami, Şemseddin, Kamus-i Türkî, İstanbul 1989, s. 339; Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri Sölüğü, İstanbul 1971, III, 460; Bilmen Ö. Nasuhi, Hukuki Islâmiyye ve Islahat-ı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul 1976, V, 209.
112 Pakalın, a.g.e, III, 460; Bilmen, a.g.e, V, 209; Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügatı, İstanbul 1986, s. 208; Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara 1980, s. 797.
113 Pakalın, a.g.e, III, 460.
114 Sami, a.g.e, s. 1177; Muallim Naci, Naci Lugatı, İstanbul 1987, s. 689.
115 Pakalın, a.g.e, III, 564.
116 Bu konuyla ilgili daha geniş bilgi için bakınız: Karataş Ali İhsan, XVI. Yüzyılda Bursa'da Yaygın Olan Kitaplar, U. Ü. S. B. E. Bursa 1995. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
117 B. Ş. S. A22/17a; A165/184b, 22a; A178/98b; A191/12a.
118 B. Ş. S. A176/98b; A191/40a.
119 B. Ş. S. A165/176b (2 adet), 181a.
120 B. Ş. S. A71/53a; A165/10b; A191/12b.
121 B. Ş. S. A191/12b.
122 B. Ş. S. A31/1b; A71/26b (2 adet), 49a, 53a; A163/52b; A165/176b; A191/20b.
123 B. Ş. S. A31/1b; A56/11a; A91/30a (2 adet); A137/122b; A165/189b.
124 B. Ş. S. A71/20b, 53a.
125 B. Ş. S. A191/20b.
126 B. Ş. S. A191/20b.
127 B. Ş. S. A191/20b.
128 B. Ş. S. A165/236a, 252b; A191/12a, 12b (2 adet), 20b, 59a.
129 B: Ş. S. A71/61a; A165/176b.
130 B. Ş. S. A56/11a; A71/53a.
131 A56/11a (2 adet), 65a; A71/49a (2adet) A91/30a (2adet).
132 B. Ş. S. A56/11a; A71/10a (2 adet), 26b, 53a, 61a; A137/122b; A165/176b (2 adet), 181a, 251a.
133 B. Ş. S. A71/49a (2 adet); A137/122b; A165/181a; A191/20b.
134 B. Ş. S. A28/138b (2 adet); A71/53a, 90b; A91/30a (2 adet); A137/22b; A163/52b; A165/176b, 181a (2 adet), 189b, 251a; A191/20b.
135 B. Ş. S. A91/30b.
136 B. Ş. S. A31/1b; A71/59a, 79a; A137/122b (2 adet); A165/181a, 239a; A176/98b;A191/12b.
137 B. Ş. S. A71/53a; A91/56b; A191/20b.
138 B. Ş. S. A71/26a (2 adet); A165/189b; A191/20b (2 adet).
139 B. Ş. S. A91/56b; A165/176b.
140 B. Ş. S. A71/79a.
141 B. Ş. S. A191/20b.
142 B. Ş. S. A71/10a, 21a, 52b, 61a.
143 B. Ş. S. A28/138b; A41/120b; A71/59a, 65a; A165/251a; A176/98b.
144 B. Ş. S. A71/59a.
146 B. Ş. S. A71/49a (2 adet); A91/30a; A137/122b; A191/20b.
147 B. Ş. S. A56/65a; A71/26a, 26b (2 adet), 53a; A137/122b; A91/30a; A165/251; A191/20b.
148 B. Ş. S. A71/61a (3 adet); A137/87a.
149 B. Ş. S. A71/26b, 53a.
150 B. Ş. S. A71/10a; A71/65a.
151 B. Ş. S. A22/14b, 19a, 59b; A31/105a; A71/53a; A165/35a, 114b; A191/21b.
152 B. Ş. S. A56/11a; A71/59a; A191/20b (2 adet).
153 B. Ş. S. A91/30b; A191/20b.
154 B. Ş. S. A31/105a; A56/65b; A71/53a; A137/40a.
155 B. Ş. S. A22/23a; A28/138b; A71/53a; A91/56b; A137/122b; A163/52b; A165/181a, 207b, 251a.
146 B. Ş. S. A165/35a.
147 B. Ş. S. A22/19a; A56/25a; A165/35a.
148 B. Ş. S. A91/30a, 42b.
149 B. Ş. S. A22/23a; A71/10a.
150 B. Ş. S. A71/79a; A137/122b; A165/189b.
151 B. Ş. S. A71/79a; A137/122b; A191/30a, 33a.
152 B. Ş. S. A91/30a.
153 B. Ş. S. A71/53a.
154 B. Ş. S. A71/65a.
155 B. Ş. S. A22/59b, 177b; A56/29b.
156 B. Ş. S. A165/181a.
157 B. Ş. S. A71/53a.
158 B. Ş. S. A165/176b.
159 B. Ş. S. A71/61a; A91/24a; A191/26b.
160 B. Ş. S. A31/1b; A91/30a.
161 B. Ş. S. A71/59a; A91/30a.
162 B. Ş. S. A56/29b; A91/30a.
163 B. Ş. S. A91/30a; A191/20a.
164 B. Ş. S. A165/181a.
165 B. Ş. S. A91/30a.
166 B. Ş. S. A71/49a (2 adet).
167 B. Ş. S. A71/59a; A165/251a.
168 B. Ş. S. A28/138/b; A165/176b, 251a.
169 B. Ş. S. A71/26b, 53a; A91/30a (2 adet); A165/176b, 181a, 251a (2adet); A191/48a.
170 B. Ş. S. A31/86a, 105a; A41 /120b; A56/25a; A71/10a (2adet), 49a (2 adet), 53a, 86a; A91/30a (2 adet), 42b, 56a; A106/91a; A137/110b (2 adet); A163/52b; A165/114b, 176b (2 adet), 181a, 207a, 251a, 252a (2 adet); A191/26b, 40a, 47b.
171 B. Ş. S. A22/76a; A28/138b; A71/59a (2 adet); A90/6a; A91/30b, 42b, 56b; A137/122b; A163/52b; A165/36a, 67b (2 adet), 114b, 176b, 181a (3 adet), 184b, 228a, 252a (2 adet); A191/12b; B9/183a.
172 B. Ş. S. A22/14b; A28/138b; A56/29a, 65b; A71/10a, 53a, 65a, 87a; A91/30a, 48a;
A165/127a, 176b, 181a, 207b, 251a; A176/98b, A191/12b, 26b, 48a.
173 B. Ş. S. A56/65b; A71/26b; A91/30a; A137/122b (3 adet); A165/176b (2 adet), 181a (2 adet), 189b (2 adet), 251a; A191/20b, 33a, 40a.
174 B. Ş. S. A56/29b, 65b; A71/53a, 59a, 65a; A91/56b (3 adet), A137/87a, 122b; A165/14a, 181a, 189b; A176/98b; A191/22a.
175 B. Ş. S. A22/14b; A28/138b; A71/10a (2adet), 53a, 79a; A91/42b, 56b; A163/52b (2adet); A165/114b, 181a; A191/26b, 48a.
176 B. Ş. S. A31/1b; A71/26b, 49a (2 adet), 53a, 59a; A91/30a, 56b; A137/122b (2 adet); A165/181a, 251a, A191/20b.
177 B. Ş. S. A56/11a; A71/53a; A91/56b (2adet), 30a (2adet); A137/87a; A165/181a, 251a; A191/33a.
178 B. Ş. S. A137/123b; A165/176b, 181a; A178/98b; A185/8b.
179 B. Ş. S. A71/10a; A91/30a, 56b; A165/189b, 252a; A176/98b; A191/12b.
180 B. Ş. S. A56/65b; A71/59a; A91/30a; A163/52b.
181 B. Ş. S. A91/30b, 56b.
182 B. Ş. S. A91/30a (2adet); A137/122b.
183 B. Ş. S. A71/79a; A91/30a (2adet), 30b, 56b; A137/122b; A165/181a.
184 B. Ş. S. A22/55b; A56/29b; A71/10a, 49a (3adet), 90b; A91/30a; 56b; A137/87a; A165/176b, 189a, 251a, 252.
185 B. Ş. S. A91/30b.
186 B. Ş. S. A91/30b.
187 B. Ş. S. A171/26b; A91/30a; A191/12b (7adet).
188 B. Ş. S. A165/176b, 181/a.
189 B. Ş. S. A22/14b, 59b, 64b; A28/138b; A37/110b; A91/42b (3adet); A165/181a (2adet); A191/40a.
190 B. Ş. S. A22/64b; A28/38b; A91/30a, 42b; A137/22b; A165/67b (2adet), 81a.
191 B. Ş. S. A22/64b, 55b; A28/138b; A91/42b; A71/53a; A165/35a, 114b, 192a.
193 B. Ş. S. A91/30a; A165/176b; A176/98b; A191/40a.
194 B. Ş. S. A71/59a.
195 B. Ş. S. A71/61a.
196 B. Ş. S. A22/64b; A28/138b; A91/30a, 42b, 56b; A165/67b; A191/58b.
197 B. Ş. S. A56/65b; A91/30a.
198 B. Ş. S. A71/53a; A91/30a, 56b; 176/98b; A191/22a, 26b.
199 B. Ş. S. A71/53a; A163/52b.
200 B. Ş. S. A71/10a; A191/12b (2adet).
201 B. Ş. S. A22/14b; A56/29b; A71/10a, 53a, 65a; A90/61b; A91/30b, 56b, 61b; A137/87a; A163/52b; A165/67b, 181a; A176/98b; A185/8b; A191/12b, 40a.
202 B. Ş. S. A22/14b, 64b; A71/10a, 26b, 53a (3adet); A91/30a, 56b; A137/87a; A165/67b; A191/12b, 40a.
203 B. Ş. S. A22/64b; A71/10a; A91/42b, 56b; A165/67b, 181a.
204 B. Ş. S. A176/98b.
205 B. Ş. S. A137/122b; A191/12b.
206 B. Ş. S. A165/67b, 181a (2adet).
207 B. Ş. S. A91/56b.
208 B. Ş. S. A91/56b; A165/181a (2adet), 251a.
209 B. Ş. S. A22/55b; A71/59a.
210 B. Ş. S. A71/49a.
211 B. Ş. S. A91/30a, A191/40a.
212 B. Ş. S. A91/30, 56b (2adet).
213 B. Ş. S. A56/48a, 65b; A71/10a, 26b; A90/6a; A91/30a, 56b, 130a; A17/87a; A165/67b, 181a, 207b, 232a; A176/98b; A191/12b.
214 B. Ş. S. A91/30a; A137/122b; A165/189b.
215 B. Ş. S. A56/65b; A91/30a.
216 B. Ş. S. A56/65b; A71/49a (2adet), 87a; A91/30a (4adet); A137/122b; A191/33a.
218 B. Ş. S. A71/26b; A91/56b (2adet); A165/189b; A176/98b; A185/8b.
219 B. Ş. S. A56/65a (2adet); A91/30a (3adet); A137/122b (2adet); A163/52b (2adet); A165/181a.
220 B. Ş. S. A91/30a.
221 B. Ş. S. A56/65b; A71/26b; A91/30a; A137/122b; A165/181a.
222 B. Ş. S. A71/79a; A91/30a.
223 B. Ş. S. A71/61a.
224 B. Ş. S. A191/20b.
225 B. Ş. S. A71/61a; A137/122b; A165/67b.
226 A91/30a.
227 B. Ş. S. A191/40a.
228 B. Ş. S. A191/20b.
229 B. Ş. S. A191/20b.
230 B. Ş. S. A191/20b.
231 B. Ş. S. A191/20b.
232 B. Ş. S. A22/59b; A71/30a, 61a; A91/30a; A165/67b, 181a.
233 B. Ş. S. A71/52b, 65a.
234 B. Ş. S. A165/176b, 181a.
235 B. Ş. S. A22/59b; A165/176b; A191/59a.
236 B. Ş. S. A91/30a; A134/39b (2adet); A163/52a; A165/14a, 184b, 251a; A191/42b, 59a.
237 B. Ş. S. A191/20b.
238 B. Ş. S. A71/52b, 59a; A165/127a, 176a; A191/40a.
239 B. Ş. S. A22/59a; A71/61a; A165/166b, 181a.
240 B. Ş. S. A28/138b; A71/65a; A91/30b; A163/52b.
241 B. Ş. S. A91/27a; A165/184b.
242 B. Ş. S. A56/11a; A71/59a; A165/181a; A191/20b.
243 B. Ş. S. A191/20a.
244 B. Ş. S. A31/1b; A56/14b (2adet); A71/49a.
245 B. Ş. S. A191/20b.
246 B. Ş. S. A191/20b.
247 B. Ş. S. A71/52b (2adet), 61a; A137/122b; A191/20b.
248 B. Ş. S. A191/20b.
249 B. Ş. S. A191/20b.
250 B. Ş. S. A191/20b.
251 B. Ş. S. A191/20b (2adet).
252 B. Ş. S. A91/30a; A137/122b; A191/20b; A191/40a.
253 B. Ş. S. A134/39b (2adet); A165/166b, 181a; A191/20b.
254 B. Ş. S. A191/20b.
255 B. Ş. S. A1 91/20b.
256 B. Ş. S. A191/20b.
257 B. Ş. S. A191/20b.
258 B. Ş. S. A191/20b, 59a.
259 B. Ş. S. A22/59b; A71/52b; A165/181a; A191/20b.
260 B. Ş. S. A165/17b.
261 B. Ş. S. A22/23a; A71/52b, 79a; A91/30a (2adet); A165/14a, 67b (2adet).
262 B. Ş. S. A71/52b; A165/181a, 166b.
263 B. Ş. S. A22/14b, 55b, 59b, 106b; A71/26a, 53a (2adet), A91/30a; A177/122b; A146/14a;
A165/36a, 181a; A191/40a.
264 B. Ş. S. A91/30a, A165/181a.
265 B. Ş. S. A191/20b.
266 B. Ş. S. A163/52b.
267 B. Ş. S. A165/176b.
268 B. Ş. S. A165/22a, 124a; A191/59a.
269 B. Ş. S. A71/61a.
270 B. Ş. S. A191/59a.
271 B. Ş. S. A71/52b; A191/20b.
272 B. Ş. S. A71/49a; A91/20b; A163/52b; A165/17b.
273 B. Ş. S. A22/64b; A31/86a (2adet); A90/80b, 101b (2adet), 105a; A41/120b; A71/87a; A90/61b; A134/9b; A137/87a (3adet); A165/28a, 35a (2adet), 114b, 124a (2adet), 239a, 248a, 251a, 259a (2adet); A172/76b; A176/98b (2adet); A190/242b; A191/12b (3adet), 26b (2adet), 47b, 59a;
A194/4a; A202/7a.
274 B. Ş. S. A71/61a (2adet).
275 B. Ş. S. A22/14b; A37/40b (4adet), 96a (2adet), A71/50a; A134/37a, 122b; A158/24b; A163/5b; A164/4b;. A165/124b, 259a; A176/16b; A191/12b, 59a; A202/70a; B9/183a.
275 B. Ş. S. A65/14b; A71/1a; A191/59a; A31/1b; A75/53a; A165/181a.
276 B. Ş. S. A22/132b.
277 B. Ş. S. A71/26b; A91/30a; A163/52b; A165/181a, 251a; A191/12b.
278 B. Ş. S. A71/61a; A191/20b.
279 B. Ş. S. A137/87a, 122b; A191/20b (2adet).
280 B. Ş. S. A191/20b.
281 B. Ş. S. A191/20b.
282 B. Ş. S. A71/59a, 61a (2adet).
283 B. Ş. S. A71/59a; A165/176b.
284 B. Ş. S. A191/59a.
285 B. Ş. S. A91/30a; A191/20b.
286 B. Ş. S. A165/176b.
287 B. Ş. S. A71/61a (2adet); A165/176b; A185/8b; A191/20a.
288 B. Ş. S. A71/61a; A91/42b; A191/59a.
289 B. Ş. S. A71/61a.
300 B. Ş. S. A22/19a, 55b; A165/176b (2adet).
301 B. Ş. S. A22/52b, 59b; A71/52b, 61a; A165/S5a, 114b, 144a, 184b (2adet), 251a; A191/22a (2adet), 27a.
302 B. Ş. S. A56/11a; A71/49a, 52b (2adet), 53a (3adet), 61a (7adet), 65a, 9Gb; A91/42b (2adet); A16S/52b; A265/176b; A176/98b.
303 B. Ş. S. A28/141a; A71/75b; A165/248a, 251a; A191/22a, 27a (2adet).
304 B. Ş. S. A71/79a; A91/56b; A191/26b.
305 B. Ş. S. A191/2Ga.
306 B. Ş. S. A165/176b.
307 B. Ş. S. A165/176b.
308 B. Ş. S. A31/1G5a.
309 B. Ş. S. A91/3Ga; A165/176b.
310 B. Ş. S. A71/61a; A91/3Ga.
311 B. Ş. S. A22/19a; A191/59a.
312 B. Ş. S. A91 /S0a.
313 B. Ş. S. A71/59a.
314 B. Ş. S. A71/61a; A191/2Gb.
315 B. Ş. S. A165/181a.
316 B. Ş. S. A22/23a; A165/2G7b, 252a.
317 B. Ş. S. A22/59b (2adet); A71/59a; A91/3Ga; A137/87a, 122b; A165/36a, 166b, 252a.
318 B. Ş. S. A165/166b.
319 B. Ş. S. A165/181a.
320 B. Ş. S. A165/166b.
321 B. Ş. S. A71/61a; A91/3Gb; A191/2Gb.
323 B. Ş. S. A191/2Gb (2adet).
324 B. Ş. S. A22/23a; A91/3Ga.
325 B. Ş. S. A22/1Gb.
326 B. Ş. S. A22/59b; A71/61a (2adet).
327 B. Ş. S. A165/67b.
328 B. Ş. S. A22/19a; A71/61a; A911/56b; A143/39b; A165/176b, 184b; A191/20b.
329 B. Ş. S. A31/1b; A71/61a; A9G/4a (2adet); A165/181a.
330 B. Ş. S. A71/61a.
331 B. Ş. S. A71/61, 75b; A91/3Ga, 42b; A165/166b; A191/59a (2adet).
332 B. Ş. S. A191/22a.
333 B. Ş. S. A165/251a; A191/59a.
334 B. Ş. S. A191/59a.
335 B. Ş. S. A191/2Gb.
336 B. Ş. S. A191/42b.
337 B. Ş. S. A77/21b (7adet); A176/98b.
338 B. Ş. S. A191/2Gb.
339 B. Ş. S. A165/14a.
340 B. Ş. S. A172/1b.
341 B. Ş. S. A165/35a; A191/59a.
342 B. Ş. S. A56/65b; A71/79a.
343 B. Ş. S. A71/52b; 191/20b.
344 B. Ş. S. A71/26b, 53a, 65a (2adet); A91/30a, 30b; A137/122b; A165/176a, 181a (2adet); A191/20b; A22/14b, 64b; A91/30a; A106/33a; A137/87a, 122b; A165/67b, 114b (2adet), 145a; A191/40a.
345 B. Ş. S. A137/87a.
346 B. Ş. S. A71/49a; A137/87a; A165/252b; A176/98b.
347 B. Ş. S. A176/98b.
348 B. Ş. S. A137/122b.
349 B. Ş. S. A191/20b.
350 B. Ş. S. A71/59a; A91/42b; A165/36a, 114b, 181a (2adet), 207b, 251a; A191/12b, 26b, 40a (3adet).
351 B. Ş. S. A56/14b; A71/10a, 79a.
352 B. Ş. S. A71/52b; A165/181a; A191/40a.
352 B. Ş. S. A71/61a (3adet); A71/98b (2adet).
354 B. Ş. S. A91/42b.
355 B. Ş. S. A22/14b.
356 B. Ş. S. A137/87a.
357 B. Ş. S. A91/42b.
358 B. Ş. S. A91/42b; A165/176b (3adet).
359 B. Ş. S. A137/122b.
360 B. Ş. S. A71/53a.
361 B. Ş. S. A31/1b; A71/53a, 65a; A91/30a; A165/176b; A191/20b.
362 B. Ş. S. A31/1b; A71/53a; A191/20b.
363 B. Ş. S. A71/26b; A165/181a; A191/20b.
364 B. Ş. S. A22/14b; A71/49a (2adet), 53a (2adet); A91/18b, 27a, 42b, 56b (Üç yerde Hacı Paşa).
365 B. Ş. S. A165/176b; A191/2Ob.
366 B. Ş. S. A191/2Ob.
367 B. Ş. S. A165/176a.
368 B. Ş. S. A22/55b; A165/181a.
369 B. Ş. S. A71/53a.
370 B. Ş. S. A137/122b (2adet).
371 B. Ş. S. A31/1b.
372 B. Ş. S. A22/177b; A31/86a; A65/14b; A71/59a; A165/2O7b, 228a.
373 B. Ş. S. A71/61a (2adet), 65a.
374 B. Ş. S. A176/98b.
375 B. Ş. S. A163/52b; A165/127a; A191/2Ob (2adet).
376 B
